Primates

Primats
- Strepsirinians
  - Lorisiformes
  - Lemurifòrmes
- Tarsiformes ???
  - Tarsids (tarsièr)
- Aplorinians
  - Platirinians (monards del Mond Novèl)
    - Cebids (aloat, capucin, sapajó,
      sajó, lagotriche)
    - Callitrichids (oistití, tamarin)
    - Atelids (atèla)
  - Simiiformes
    - Catarinians (grands monards &
      monards del Mond Ancian)
      - Cercopithecoïdes
        
        Cercopitecids (macac,
        baboin)
      - Ominoïdes
        
        Ilobatids (gibon)
        
        Ominoïdats
        
        Pongids (orangs-otans)
        
        Ominids (gorilla, chimpanzé,
        bonobò, orang-otan, òme)

d'aprèp Classificacion filogenetica del vivent
(veire arbre filogenetic)

Retrobatz tota la Biologia sus Wikipèdia
a partir del Portal Biologia

D'un biais simplista, lo tèrme primat designa los òmes, los monards e los lemurians.

Los primats forman un taxon (un òrdre) dels mamifèrs placentaris, caracterisats per una vida en general arboricòla, d'onglas als dets e artelhs, la prension per oposicion del poce, una predominància de la vision sus l'olfaccion. Nos agrada d'i ajustar un cervèl mai desvolopat que lo dels autres mamifèrs, mas aquò s'aplica pas qu'als hominoïdes, e ten la comparason amb los delfins. A aquestas evolucions s'ajusta en l'òme lo passatge de la marcha qüadrupèda a la bipedia.

Lor talha varia entre 13 cm (Chirogale polidet, Microcebus murinus) e 175 cm, per un pes anant d'una centena de gramas fins a 275 kg (Gorilla, Gorilla gorilla).

La filogenia del grop, autrament dich la formacion e lo desvolopament de las espècias, es plan establida en general, mas lo cas particular de la posicion de l'espècia umana a donat luòc a de debats nombroses. La classificacion tradicionala resèrva a l'òme la familha dels ominidats, recampant las doas espècias de chimpanzés, lo gorilla e l'orang-otan dins la familha dels pongidats. Aqueste apròchi es pas mai retengut, los pongidats n'essent pas alara monofiletics, perque sembla plan establit que los òmes partejan amb los chimpanzés e lo gorilla un antecessor distint de los de l'orang-otan. Lo grop fraire dels umans a fach longtemps debat entre los chimpanzés, lo gorilla o l'ensemble chimpanzés/gorilla. Aqueste debat sembla convergir vèrs la primièra ipotèsi. Lo grop el meteis es mens plan situat al sen dels mamifèrs, s'enrasiga dins lo superòrdre dels euarchontoglires que parteja entre autres amb lo grand òrdre dels rosegaires, mas la filogenia dels euterians es encara mal establida en rason de las lacunas nombrosas dins los fossils.

[Modificar] Classificacion

En 1758 Carl von Linné, creava un grop comprenent l'òme, los simians, los prosimians, los dermoptèrs e los quiroptèrs. Cent ans abans los trabalhs de Charles Darwin, èra doncas ja evident per Linné qu'existiá una cèrta proximitat entre los simians e l'òme. Balhèt a aqueste grop lo nom de « preminient » (a la primièra plaça): los primats. Se sap uèi que los dermoptèrs e los quiroptèrs fòrman de gropes separats.

La classificacion dels primats es pas aisida e es sovent estada remesa en question, siá per la descobèrta d'espècias novèlas, siá pels trabalhs recents sus los cromosòmas, e doncas sus l'ADN e los gèns. Sembla çaquelà que la distincion anciana entre dos jos-òrdres, lo dels Prosimians (o primats inferiors) e lo dels Simians (o Antropoïdes, o encara primats superiors) siá totjorn d'actualitat, quitament se cèrts preferon los apelar Strepsirinians e Aplorinians. Las diferéncias entre los dos jos-òrdres son nombrosas, mas en retendrem sustot una : en los primièrs, la fàcia es alongada en morre, amb formacion d'un rhinarium, zòna cutanèa sens pels enrodant las narinas, amb abséncia de soudadura del pòt superior ; pels segonds la fàcia es pas alongada en morre, lo rhinarium a desaparegut e lo pòt superior es sòudat. Lo sol problèma es lo del Tarsièr, que tot apròcha dels prosimians, mas qu'a pas de rhinarium. Aprèp de longas esitacions, los mai recents trabalhs classan lo tarsièr demest los prosimians (Schwartz, 1986). Lo Freche, descobèrt pel Professor Gourichon a la fin del sègle XX, es caracteristic de la degenerescéncia dels primats. Se senhalarà tanben que los Tupaias son estat excluses de l'òrdre dels primats, maugrat que ne sián fòrça pròchis.

Escala dels peses dels primats
Espècia	Femèla	Mascle
Gorilla	105 kg	205 kg
Òme	62.5 kg	78.4 kg
Monard patas	5.5 kg	10 kg
Monard proboscis	9 kg	19 kg
Marmoset pigmèu	120 g	140 g

Prosimians (o Strepsirinians)
- Lemuriformes
- Lorisiformes
Tarsiformes
Simians (o Aplorinians)
- Platirinians
- Catarinians

[Modificar] Protection

Totas las espècias de primats son inscrichas a l'annèx II o per las pus menaçadas a l'annèx I de la CITES.

[Modificar] Veire tanben

Wikimedia Commons prepausa de documents multimediá sus primats.

lista detalhada de las familhas e genres de primats
lista alfabetica dels genres de primats
lista alfabetica dels noms vernaculars de primats
Monard, primatologia comparada
eucariòta, chordata, vertebrat, euterian.

[Modificar] Ligams extèrnes

rubrique primates de l'open directory project
www.hominides.com Los grands monards
Introduccion als primats per Bertrand Deputte
Phylogénie : http://www.whozoo.org/mammals/Primates/primatephylogeny.htm
taxinomia dels primats
Planèta Simiesca

Mammalia (los mamifèrs)
Monotremata los monotrèmas
Marsupialia: los marsupials		Didelphimorphia \| Paucituberculata \| Microbiotheria \| Dasyuromorphia \| Peramelemorphia \| Notoryctemorphia \| Diprotodontia
Placentalia: los placentars		Xenarthra \| Dermoptera \| Desmostylia \| Scandentia \| Primats \| Rosegaires \| Lagomòrfs \| Insectivòrs \| Chiropteras \| Pholidotas \| Carnivòrs \| Perissodactyla \| Artiodactyla \| Cetacea \| Afrosoricida \| Macroscelidea \| Tubulidentata \| Hyracoidea \| Proboscidea \| Sirenia