Nowa synagoga w Ostrowie Wielkopolskim
Z Wikipedii
Synagoga w Ostrowie Wielkopolskim - jedyna zachowana w Polsce bożnica w niegdyś bardzo powszechnym stylu mauretańskim. Położona jest w Śródmieściu Ostrowa, przy ulicy Raszkowskiej, na północnym skraju dawnej dzielnicy żydowskiej. Najcenniejszy zabytek architektury sakralnej w mieście, wymagający jednak natychmiastowej renowacji.
Spis treści |
[edytuj] Gmina żydowska w Ostrowie
Pierwsza większa grupa Żydów przybyła do Ostrowa na początku XVIII wieku z Niemiec, wraz z rzemieślnikami sprowadzonymi tu przez Jana Jerzego Przebendowskiego. Dzięki pomocy ze strony kolejnych właścicieli wspólnota żydowska szybko się rozwijała tak, że w połowie XIX wieku jej przedstawiciele stanowili już około 25% z ogólnej liczby 7 tysięcy mieszkańców. Słabo asymilowali się z resztą ludności miasta (ich niemieckie pochodzenie wpłynęło na nieco lepsze relacje z Niemcami), a po I wojnie światowej i objęciu Ostrowa przez państwo polskie znaczna część z nich powróciła do Niemiec. W dniu wybuchu II wojny światowej Żydów w Ostrowie było już tylko 66.
Ostrowscy Żydzi pierwsze nauki pobierali w miejscowym chederze. Kontynuować edukację mogli w Królewskim Gimnazjum Męskim lub w Miejskiej Wyższej Szkole Żeńskiej, które przyjmowały również Żydów, a język hebrajski był w nich także przez pewien czas przedmiotem równoprawnym z innymi. Ostrowscy rabini, m.in. Israel Meir Freimann, Elias Plessner i Leopold Neuhaus byli też jednocześnie wybitnymi przedstawicielami ówczesnej społeczności lokalnej. Po I wojnie światowej, wobec małej liczby ludności żydowskiej, posługę rabinacką w Ostrowie pełnił rabin z Kępna.
Dzielnica żydowska ulokowana była po zachodniej stronie Rynku, w rejonie miejskiego Targu Bydlęcego. Kolejno powstające synagogi (p.niżej) oraz obiekty towarzyszące budowane były zawsze w jej obrębie (cheder, mykwa, I kirkut) lub w sąsiedztwie (II kirkut). Dzisiaj z całej dzielnicy żydowskiej ocalała jedynie synagoga. Większość śladów materialnych uległa zniszczeniu w latach II wojny światowej lub później (jeden z budynków zespołu synagogi wyburzono w połowie lat 90.).
Więcej na temat cmentarzy żydowskich i starej synagogi w Ostrowie w artykułach:
[edytuj] Nowa synagoga
O jej powstaniu zadecydowano mając na uwadze zbyt małe rozmiary i zły stan starej synagogi. Wybrano popularny wówczas wśród synagog europejskich styl mauretański. Kamień węgielny wmurował 7 kwietnia 1857 rabin Kępna Mojżesz Stössel. Autorem projektu był Moritz Landé, który ponadto nadzorował budowę bożnicy. Zakończono ją w 1860 r. Postawienie świątyni nie byłoby możliwe bez wsparcia spoza gminy żydowskiej. Szczególne zasługi ma tu m.in. Józef Aleksander Nasierowski, dziedzic Wysocka.
10 października 1872 doszło tu do tragedii, która odbiła się echem w publikacjach niemieckich. Podczas modłów w dniu Jom Kippur (Dzień Pojednania) zgasły lampy gazowe. Na balkonach zajmowanych zwyczajowo przez kobiety i dzieci wybuchła panika. Pod uciekającymi ludźmi zawaliły się schody – zginęło 19 osób (Żydzi oraz chrześcijańska dziewczyna). Pochowano ich (z wyjątkiem chrześcijanki) w zbiorowej mogile na nieistniejącym już cmentarzu żydowskim.
W czasie II wojny światowej hitlerowcy wyburzyli prawie całą dzielnicę żydowską. Synagoga zawdzięcza swoje ocalenie specyficznemu mikroklimatowi w jej wnętrzu – zlokalizowano tam magazyn alkoholi i żywności. Po wojnie, wobec braku społeczności żydowskiej, pełniła w dalszym ciągu funkcje magazynowe (skład meblowy). Komuniści dokonali ponadto zmian we wnętrzu: wywieźli elementy ruchome, sprzęty rytualne, zlikwidowali szafę ołtarzową.
Na przełomie lat 80. i 90. pojawiło się kilka projektów adaptacyjnych. Udało się zrealizować tylko najbardziej palącą potrzebę, jaką była renowacja pokrycia dachowego zabezpieczająca drewniane wnętrza przed rozkładem pod wpływem wody deszczowej.
Obecnie otwierana jest sporadycznie i wykorzystywana jako scena impresaryjna (Festiwal Teatrów Niezawodowych, Festiwal Filmów na Slajdach). Odbył się tu także cykl seminariów Przeszłość dla Przyszłości traktujących o przenikaniu się kultur niemieckiej, żydowskiej, polskiej i rosyjskiej, których gościem był m.in. ambasador Izraela w Polsce – Szewach Weiss.
W 2006 roku uregulowane zostały sprawy własnościowe synagogi i kirkutów, a zgodnie z wydanym w 2005 r. Lokalnym Programem Rewitalizacji Ostrowa w świątyni ma powstać Centrum Trzech Kultur im. Wojciecha Bąka, Israela Meira Freimanna i Edzarda Schapera. Rozpisano już ponadto przetarg na częściowe prace remontowe obiektu. Na rzecz synagogi działa, powołane w 2006 r., Stowarzyszenie "Przyjaciele ostrowskiej synagogi".
[edytuj] Architektura
Okazały budynek utrzymany jest w stylu mauretańskim, zwanym też bizantyjskim lub pseudomauretańskim, a powstałym na bazie zasadniczo muzułmańskiego stylu ukształtowanego w Afryce Północnej i Hiszpanii. Wybór takiego stylu miał na celu podkreślenie orientalnego pochodzenia społeczności żydowskiej. Obecne są też naleciałości architektury typowo dziewiętnastowiecznej (neorenesansowej). Budynek jest szeroki, masywny, z dwiema wieżami położonymi na bokach budynku.
[edytuj] Fasada
Bogato zdobiona fasada przednia przyozdobiona jest licznymi płaskorzeźbami z motywami kwiatowymi, rozetami, imitacjami mozaik. Dekoracja koronkowych (arkadowych) gzymsów również jest rzeźbiona. Wieże posiadają maswerkowe okna zwieńczone palmetami, nakryte są kopułami z gałkami, co nasuwa skojarzenia z azjatycką architekturą islamską. U podstawy każdej z nich znajdują się małe wejścia: wschodnie dla kobiet i dzieci, oraz zachodnie dla mężczyzn. Główne wejście ujęte jest w zwieńczony ozdobnym gzymsem, rzeźbiony portal z imitacjami kolumn (neorenesansowych). Wysokie okna z witrażami również posiadają ozdobne obramienia. Fasady zachodnia i tylna mają ubogą dekorację, wschodnia jest jej prawie całkowicie pozbawiona.
[edytuj] Wnętrza
Większość wyposażenia synagogi została wywieziona przez komunistów. Zachowały się drewniane, dwupoziomowe galerie, przykryte płaskimi stropami. Słabe światło dawały (obecnie zabrudzone lub zakryte) wypełnione witrażami okna w fasadach przedniej i tylnej oraz okrągłe okna (wole oko) umieszczone wysoko w fasadach bocznych.
[edytuj] Bibliografia
- Anna Rogalanka, Sztuka regionu ostrowskiego. Wybrane zabytki i problemy, w:Ostrów Wielkopolski - dzieje miasta i regionu, Poznań 1990
- Stanisław Nawrocki, Pod zaborem pruskim, w:Ostrów Wielkopolski - dzieje miasta i regionu, Poznań 1990
- Marek Olejniczak, Bedeker ostrowski, Ostrów Wielkopolski 2004
- Alma Mater Ostroviensis - Księga Pamięci - Non Omnis Moriar, praca zbiorowa pod. red. Jarosława Biernaczyka, Krystiana Niełacnego, Edwarda Szperzyńskiego, Ostrów Wielkopolski 1996-2005
- Lokalny program rewitalizacji miasta Ostrowa Wielkopolskiego, część studialna, Ostrów Wielkopolski 2005
[edytuj] Zobacz też
[edytuj] Linki zewnętrzne
- bliźniacza synagoga "mauretańska" w Budapeszcie
- nowa synagoga w Ostrowie – Forum Żydów Polskich
- nowa synagoga w Ostrowie w obiektywie Krzysztofa Dery
- Lokalny Program Rewitalizacji Miasta Ostrowa Wielkopolskiego
- gmina żydowska w Ostrowie - Forum Żydów Polskich
- kirkuty w Ostrowie - Forum Żydów Polskich
- historia rodziny Landé
