Kobieta w islamie
Z Wikipedii
Artykuł analizuje religijną, społeczną i kulturową sytuację kobiet w społeczeństwach muzułmańskich.
Spis treści |
[edytuj] Sytuacja kobiet w islamie i poza nim
Twierdzi się niekiedy, że Koran wywarł w pogańskim społeczeństwie arabskim i w niektórych krajach nadal wywiera pozytywny wpływ na pozycję kobiety w społeczeństwie. Zwolennicy tej tezy argumentują, że pozycja ta przed powstaniem islamu była w społeczeństwach arabskich znacznie gorsza (np. istniała nieograniczona poligamia, zabijano noworodki płci żeńskiej, czasem także kobiety starsze i wdowy, kobiety nie miały nawet minimalnych praw). Takiemu poglądowi przeczy jednak szereg informacji na temat przedislamskich społeczeństw arabskich, w tym zawartych w źródłach muzułmańskich. Na przykład pierwsza żona Mahometa, wdowa Chadidża była przed poślubieniem Mahometa niezależną kobietą interesów zatrudniającą mężczyzn.
Od początku istniały również znaczne różnice między sytuacją kobiet w społeczeństwach chrześcijańskich i muzułmańskich, na niekorzyść tych ostatnich (np. poligamia i łatwy dla męża rozwód). Wśród muzułmanów nie następowały i do dziś przeważnie nie nastąpiły żadne naprawdę znaczące zmiany w sytuacji kobiet. Nadal w większości krajów islamskich w praktyce obowiązuje tradycyjne prawo Szariatu, oparte m.in. na Koranie oraz przepisy zwyczajowe, które naruszają lub ograniczają prawa kobiet. W społeczeństwach muzułmańskich dominuje przekonanie, że dotychczasowa sytuacja prawna jest dobra i nie wymaga żadnych zmian, bo opiera się na „prawie bożym”.
[edytuj] Kobieta w Koranie
Koran zawiera pozytywne i humanitarne, ale także negatywne i kontrowersyjne opinie i zalecenia dotyczące kobiet. Fragmenty Koranu (w tłumaczeniu J. Mirzy Tarak-Buczackiego) są w tym rozdziale cytowane dosłownie. Mogą być one różnie interpretowane przez różne ośrodki studiów koranicznych; szczególnie tak kontrowersyjne zalecenia jak bicie żon, czy obowiązek zakrywania twarzy. Ocena przesłania Koranu jako pozytywnego lub kontrowersyjnego oparta jest na normach, przyjętych w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka ONZ.
[edytuj] Pozytywne przesłanie
- Koran podkreśla, że kobieta jest istotą ludzką, stworzoną przez Allaha: Śmiertelni! bójcie się Pana, który was wszystkich z jednego wyprowadził człowieka, dla którego utworzył niewiastę i okrył ich potomstwem ziemię. (4:1); zakazane jest również zabijanie córek w razie braku pieniędzy na posag lub możliwości utrzymania ich (w czasach Mahometa zabójstwa dziewczynek na Półwyspie Arabskim były bardzo częste).
- Podkreśla wartość wzajemnej miłości małżonków w oczach Allaha: Stworzenie waszych żon ze krwi waszej, iżbyście mieszkali z niemi; miłość i pobożność które położył w wasze serca, głoszą Jego dobrodziejstwa w oczach tych którzy wierzą.(30:20).
- W przeciwieństwie do Biblii Koran nie wspomina imiennie Ewy i całą winą za grzech pierworodny obciąża Adama (20:21-22)
- Koran, obok negatywnych postaci kobiet przedstawia pozytywne, np. o Maryji, matce Jezusa Koran wypowiada się z szacunkiem i czcią: potwierdza jej pobożność, dziewictwo i posłuszeństwo woli Allaha: Anioł powiedział do Maryji: Bóg cię wybrał, oczyścił, jesteś wybraną pomiędzy wszystkiemi niewiastami. (3:37)
- Potępia zabijanie noworodków płci żeńskiej: Przypisują Najwyższemu córki, chwała Jemu! A nie chcieliby mieć je sami. Gdy się z nich który dowie o urodzeniu się córki, smutek zachmurza jego czoło. Kryje się przed ludem z powodu tej smutnej nowiny. Czyż powinien zachować to potomstwo, czy też je o śmierć przyprawić? Te ich mniemania niesąż świętokradzkie? (16:59-61)
- Gwarantowane jest kobietom minimum praw majątkowych i okresowe zabezpieczenie zamieszkania i wyżywienia po rozwodzie, a także utrzymanie przez męża w czasie trwania małżeństwa. Wdowy powinny mieć zabezpieczone zamieszkanie i utrzymanie przez rok po śmierci męża.
- Nie ma różnic między mężczyzną i kobietą w płaszczyźnie czysto religijnej: Wierni obojej płci, którzy strzegą pobożności i sprawiedliwości, są cierpliwi i pokorni, którzy dają, jałmużnę, zachowują posty i żyjąc w powściągliwości, myślą o Panu, przyjemni są niebu, chwalebne nagrody otrzymają za swe cnoty. (33:35)
[edytuj] Kontrowersyjne przesłanie
Koran podkreśla różnice między płciami, wyraźnie określając kobiety jako gorsze od mężczyzn:
- Mężczyzna pod każdym względem przewyższa kobietę: ...niewiasty postępować powinny ze wszelką, przystojnością, a mężowie tak samo z niemi, ale mężowie mają stopień wyżej nad niewiastami. (2:228)
- Kobieta jest istotą pustą i bezmyślną: Czyż powiedzą, że Przedwieczny jest ojcem tak wymyślnego stworzenia jako jest córka, której młodość przebiega na ubieraniu się i przyozdabianiu i która zawsze spiera się bezzasadnie? (43:17)
- Kobieta nie jest zdolna do samodzielnego życia bez pomocy mężczyzny: Mężczyźni mają pierwszeństwo nad kobietami, ponieważ Bóg dał im wyższość nad niemi i wyposaża je przez mężczyzn. (4:38)
- Kobieta musi być posłuszna mężczyźnie lub zmuszona do tego biciem: Żony powinny być posłuszne, zachowywać tajemnice mężów swoich, gdyż pod ich straż niebo je oddało; mężowie doznający ich nieposłuszeństwa, mogą je karać, zostawić w osobnych lożach, a nawet bić je; uległość niewiast powinna dla nich być uchroną od złego z niemi obchodzenia się. (4:38)
- Dozwolona jest poligamia (ograniczona do 4 żon) i posiadanie nieograniczonej liczby konkubin: Nie miej więcej, nad dwie, trzy, lub cztery żony, wybieraj takie jakie się tobie podobały. Jeżeli ich uczciwie utrzymywać nie możesz, poprzestań na jednej tylko lub ogranicz się niewolnicami twojemi. (4:3). W praktyce poligamia ograniczona jest możliwościami finansowymi mężczyzny, tylko 2 do 3 % najbogatszych może sobie pozwolić na więcej niż jedną żonę.
- Kobiety muszą zakrywać ciała i twarze: Zaleć niewiastom, aby spuszczały oczy, aby strzegły swej czystości, i tylko to ze swego ciała okazywały, co powinno być odkrytem. Niech zakrywają swe łona, a twarze swoje mogą pokazywać tylko swym mężom, ojcom, dziadom, dzieciom mężów swoich, swym braciom, synowcom, niewiastom, niewolnikom, sługom i służebnikom, którzy nie potrzebują kobiet, i dzieciom, które jeszcze nie wiedza, co powinno być zakrytem. (24:31)
- Muzułmanka nie może poślubić „niewiernego” (2:221)
- Tylko mężczyzna może żądać rozwodu. (2:2)
- Mężczyzna może (poza okresem menstruacji i okołoporodowym) zawsze wymagać od żony współżycia seksualnego: Wasze żony, są to wasze pola, uprawiajcie je, ilekroć wam podobać się będzie. (2:223)
- Kobieta dziedziczy znacznie mniej majątku, niż mężczyzna: Bóg ci zaleca; abyś podzielając majątek swój między swe dzieci, synom dwa razy tyle dawał, co dajesz córkom. (4:12)
- Kobieta ma przed sądami mniej praw, niż mężczyzna: Niech wezmą dwóch ludzi za świadków, albo w niedostatku jednego lub dwie niewiasty, wybrane według waszej woli; jeżeli by jedna z nich pomyliła się przez zapomnienie, druga jej przypomni prawdę. (2:282)
- Żona po śmierci męża dziedziczy tylko niewielką (1/4 lub 1/8) część jego majątku. (4:12)
[edytuj] Szariat
Prawo islamskie wprowadza dalsze uściślenia sytuacji kobiet:
- Na podstawie hadisów Al-Buchariego (które głoszą, że kobieta jest z natury gorsza i niepobożna, nie nadaje się na przywódcę i nie wolno jej rozkazywać mężczyznom) większość społeczeństw muzułmańskich sprzeciwia się obejmowaniu przez kobiety wszelkich ważniejszych stanowisk w polityce, nauce i biznesie.
- Za popełnienie cudzołóstwa muzułmanka może być zabita, jednak dopiero jeśli jej winę potwierdzą 4 świadkowie lub pozamałżeńska ciąża.
- Żona-niemuzułmanka nie odziedziczy nic po śmierci męża-muzułmanina.
- Jeśli muzułmanin ożeni się z „niewierną”, może ograniczać jej praktyki religijne (np. zakazywać posiadania książek i symboli religijnych, zakazywać chodzenia np. do kościoła) aby „nie szerzyła w domu zgorszenia”.
- Prawo do opieki nad dziećmi przysługuje w razie rozwodu wyłącznie mężowi.
- Dzieci z małżeństwa muzułmanina z „niewierną” muszą być wychowywane w „prawdziwej religii”, czyli w islamie.
- Żona może uzyskać rozwód na swoją prośbę (hula), jeżeli przekona sąd o konieczności rozwodu (np. z powodu ciągłego znęcania się męża nad nią).
- Mahr, czyli zapłata za żonę, stanowi zabezpieczenie przed arbitralnym rozwodem na żądanie męża (ponieważ mahr musi być wówczas zwrócony). Z powodu obowiązkowego mahr znacznie więcej muzułmanów, niż "niewiernych' nigdy się nie żeni.
- Tolerowana jest zakamuflowana prostytucja w postaci tzw. „czasowego małżeństwa” (mut’a), zwykle zawieranego na 1 noc i rano kończącego się rozwodem. Praktyka ta jest spotykana wśród szyitów.
- Kontrakt przedmałżeński (w praktyce rzadko sporządzany) precyzuje wiele dziedzin np. miejsce zamieszkania i zgodę żony na poligamię męża.
- W sferze seksualnej: kilka poważnych hadisów nakazuje mężczyźnie zaspokoić najpierw kobietę, a dopiero potem siebie.
- Kobieta nie może objąć funkcji imama, jeśli w grupie wiernych są mężczyźni.
- Za niezamierzone zabójstwo lub okaleczenie kobiety należy zapłacić połowę grzywny (dija) płaconej w przypadku mężczyzny.
W znacznej większości krajów muzułmańskich (z wyjątkiem Turcji) prawo karne i cywilne w różnym stopniu inspiruje się Szariatem. W niektórych krajach np. w Sudanie Szariat stosowany jest bezpośrednio.
- Obrzezanie kobiet (polegające na wycięciu najbardziej zewnętrznych części dróg rodnych) nie ma uzasadnienia w Koranie ani w Szariacie, ale jest rozpowszechnionym prawem zwyczajowym głównie wśród muzułmanów z Egiptu, Sudanu, Somalii, Etiopii i innych krajów Afryki subsaharyjskiej (do równika). Praktyka ta wynika z przekonania, że kobieta jest z natury "rozwiązła" i wymaga „poskromienia” (zabieg ten często prowadzić może do śmierci).
[edytuj] Uzasadnienie sytuacji kobiet w islamie
[edytuj] Ubiór
Wielu muzułmanów twierdzi, że kwestia ubioru należy raczej do adad niż wyższych źródeł prawa (Koran i sunna). Nie jest to prawdą, ponieważ Koran (24:31) zawiera wyraźne wskazania (hidżab), dotyczące m.in. zakrywania twarzy przez kobiety.
Np. u Tuaregów kobiety nie zakrywają twarzy, lecz robią to mężczyźni. Jednak Tuaregowie są tylko marginalną i nieliczną grupą mało ortodoksyjnych wyznawców islamu. W wielu krajach muzułmańskich kobiety pokazują się z odkrytą twarzą, a nawet z nie przykrytymi włosami (szczególnie w Turcji i krajach Bliskiego Wschodu), podczas gdy w Iranie i Arabii Saudyjskiej kobieta pokazująca się w miejscu publicznym bez czadoru podlega karze (dotyczy to wszystkich kobiet, bez względu na wyznawaną religię).
Istnieje tradycja, że pierwsze zalecenia zakrywania całego ciała wyszły od Aiszy, żony Mahometa, która twierdziła, że jeżeli kobiety będą się okrywały razem z twarzą, to mężczyźni przestaną zwracać uwagę na ich ciało, a będą je kochali za zalety duszy i umysłu. Sam Mahomet pisał, że kobiety wychodząc z namiotu powinny osłaniać przynajmniej łono i piersi, co sugeruje, że wcześniej chodziły zupełnie nago. To twierdzenie jest jednak tylko przypuszczeniem.
Jednym z powodów religijnego nakazu zakrywania ciała i twarzy mogła być bliskowschodnia tradycja, zgodnie z którą niewolnicy chodzili nago i im kto stał wyżej w hierarchii społecznej, tym więcej ubrań na sobie nosił. I tak najbogatsi nosili długie szaty. Mężczyźni czapy i trefione brody a kobiety chusty zakrywające głowę i twarz (taki obraz dają m.in. perskie freski przedstawiające ich królów). Zakrywanie ciała mogło być więc uważane za oznakę wyższej pozycji społecznej. Obecnie wielu muzułmanów uważa, że nakazy islamu, dotyczące ubioru kobiet pozwalają kobietom uniknąć napastowania seksualnego i innych niestosownych zachowań ze strony mężczyzn. Z kolei w krajach kultury europejskiej takie nakazy uważa się za przejaw ograniczenia wolności jednostki.
[edytuj] Traktowanie kobiet
Koran zawiera inne kwestie regulujące pozycję kobiet w społeczeństwie. Z jednej strony Koran dopuszcza bicie kobiet (podobnie jak Tora i Biblia, a np. w Wielkiej Brytanii nigdy nie zniesiono prawa dopuszczającego bicie żony kijem nie grubszym od jej kciuka) a z drugiej strony jest w nim napisane, że dobry mąż jest miły i uprzejmy dla swojej żony nawet wtedy, kiedy jej zachowanie jest nieznośne. W podobnym duchu wypowiada się zresztą Biblia, ktora nakazuje - żony bądźcie posłuszne swoim mężom, mężowie szanujcie swoje żony. Co również ustawia kobiety niżej niż mężczyzn.
Jednak chrześcijanki nigdy nie były zmuszane nakazami religijnymi do akceptowania poligamii, a nadanie chrześcijańskiemu małżeństwu rangi sakramentu uniemożliwiło łatwe uzyskanie rozwodu. Równouprawnienie płci w ustawodawstwie nastąpiło w krajach kultury europejskiej już od lat 1920-ych, a dzisiaj np. w krajach skandynawskich równouprawnienie istnieje także w rządzie i administracji (liczba kobiet w tych resortach musi odpowiadać procentowi kobiet wśród wyborców). Kraje muzułmańskie są bardzo dalekie od tych standardów: jedynie Turcja wprowadziła pełne równouprawnienie płci; w praktyce jest ono przestrzegane tylko w największych miastach i w wyższych warstwach społecznych.
Zarówno Koran jak i Sunna zawierają elementy, które ustawiają kobiety często powyżej pozycji, które miały przez setki lat (do początku XX wieku) kobiety chrześcijańskie i żydowskie: kobiety mają prawo do własnego majątku i kobieta ma prawo nim samodzielnie zarządzać, mężczyzna ma obowiązek zaspokajać potrzeby żony w stopniu takim samym jak jego własne, nie ma żadnych zakazów pełnienia przez kobiety funkcji publicznych, czy zdobywania wykształcenia przez kobiety (w historii było wiele wykształconych muzułmanek i nawet kilka kobiet rządzących, włącznie z Benazir Bhutto premier Pakistanu).
W krajach muzułmańskich silna jest jednak tradycja, oparta na hadisach, która zabrania kobietom działalności publicznej i pracy zawodowej, ograniczając aktywność kobiet tylko do roli żon, matek i gospodyń domowych. W ortodoksyjnych społecznościach islamskich kobiety żyją zamknięte w domach, a wychodzić na zewnątrz mogą bardzo rzadko i to przeważnie do meczetu, nawet zakupy robią mężczyźni. W wielu krajach islamu kobieta nie może sama wejść np. do restauracji i innych lokali publicznych. W Arabii Saudyjskiej kobietom nie wolno kierować samochodem. Znacznie lepsza sytuacja pod tym względem panuje w miastach Turcji, północnej Afryki i Bliskiego Wschodu.
W opinii wielu muzułmanów sytuacja kobiet w niektórych krajach islamskich zaczęła gwałtownie pogarszać się w XX wieku (to zjawisko nasiliło się od lat 1980-ych np. w Iranie, Afganistanie i Libanie, a także wśród muzułmańskich imigrantów w krajach Europy Zachodniej). Trudno ocenić co spowodowało takie ograniczenie ich praw, ale niewykluczone, że była to reakcja na coraz intensywniejsze kontakty z kulturą i krajami Zachodu, gdzie kobiety zyskiwały coraz większą swobodę i równocześnie zachowywały się w sposób, zdaniem muzułmanów, uwłaczający kobiecej godności. Mogło to być także spowodowane obawą, że europejski model rodziny doprowadzi do zniszczenia religii i kultury islamskiej. W innych krajach islamskich (głównie w miastach Turcji, północnej Afryki i Bliskiego Wschodu) młode muzułmanki wychodzą na ulicę w biodrówkach i krótkich koszulkach choć oczywiście w towarzystwie matki, lub ciotki w czadorze i zdobywają prawa zbliżone do męskich.
[edytuj] Postępowy islam
Od końca XIX wieku istnieje wśród muzulmanów wiele ruchów, które głoszą konieczność reformowania islamu, zgodnie z duchem, a nie literą Koranu. Twierdzą oni, że przyczyną niepowodzeń muzułmanów jest m.in. „zamrożenie” ich rozwoju społecznego od czasów średniowiecza. Te tezy spotykały się z okresowym życzliwszym przyjęciem w krajach takich jak: Egipt, Indonezja czy Pakistan. Turcja jest jedynym krajem muzułmańskim, który (przynajmniej w teorii) wprowadził pełne równouprawnienie płci.
[edytuj] Kobiety rządzące w krajach islamu
Nielicznym muzułmankom w historii udało się przełamać zwyczajowy zakaz działalności publicznej:
- Aisza, żona Mahometa jest pierwszym przykładem muzułmanki, która wywierała wpływ na politykę (sprzeciwiając się Alemu) i decydowała o autentyczności hadisów.
- Razja Sultan krótko rządziła Sułtanatem Delhi.
- Szadżarat ad-Durr jako królowa Mameluków, krótko rządziła Egiptem.
Współcześnie najważniejsze funkcje w rządzie pełniły:
- Pakistan: Benazir Bhutto
- Indonezja: Megawati Sukarnoputri
- Turcja: Tansu Ciller
- Bangladesz: Khaleda Zia
[edytuj] Prawo głosu dla kobiet
Od połowy XX wieku do dziś obserwować można w większości krajów muzułmańskich złagodzenie tradycyjnego sprzeciwu wobec prawa głosu dla kobiet w wyborach. W innych krajach, takich jak Iran i Liban dzieje się przeciwnie. Trzeba podkreślić, że nawet w krajach, gdzie takie prawo kobiety mają, w praktyce jest ono często ograniczane, np. mąż może głosować w imieniu żony i innych kobiet w rodzinie. Arabia Saudyjska i Liban przyznają prawo głosu tylko kobietom wykształconym. Kuwejt w 2007 ma zrezygnować z tego ograniczenia.
