Sagnbeyging
Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
Sagnir greinast í þrennt eftir beygingum; veikar sagnir, sterkar sagnir og blandaðar sagnir. Frumhlutar sagnarinnar, sem aðrar orðmyndir hennar myndast af, kallast kennimyndir hennar.
Efnisyfirlit |
[breyta] Veikar sagnir
Veikar sagnir hafa beygingarendingu í þátíð. Þær enda á -aði, -ði-, -di, -ti í 1. persónu eintölu, t.d. elska - elskaði, heyra - heyrði, deyfa - deyfði, dæma - dæmdi, telja - taldi, vaka - vakti, lenda - lenti o.s.frv. Í íslensku eru veikar sagnir miklu fleiri en sterkar.
[breyta] Sterkar sagnir
Sterkar sagnir í íslensku eru endingarlausar í þátíð fyrstu og þriðju persónu eintölu en enda á -st í 2. persónu eintölu. Dæmi; bíta - beit, fara - fór, bresta - brast, heita - hét; 2. pers. et. beist, fórst, brast, hést.
Fáeinar sagnir eru ýmist notaðar veikar eða sterkar, t.d. þiggja - þá og þáði, hrinda - hratt og hrinti, fela - fól og faldi. Kemur þá stundum fram merkingarmunur eftir því hvort sögnin er veik eða sterk.
[breyta] Blandaðar sagnir
Til blandaðra sagna í íslensku teljast núþálegar sagnir og ri-sagnir.
Núþálegar sagnir kallast svo sökum þess að nútíð sagnanna er er mynduð líkt og þátíð sterkra sagna, þ.e. með hljóðskiptum í stofni orðs. Þátíð þeirra er hins vegar veik og hefur sömu viðskeyti og þátíð veikra sagna. Þessar sagnir eru alls 11; eiga, mega, knega, unna, kunna, muna, munu, skulu, þurfa, vita, vilja.
ri-sagnir hafa endinguna -ri í þátíð en beygjast að öðru leyti sem sterkar sagnir. Þær eru 4 í nútíma íslensku; gróa, róa, núa, snúa.
[breyta] Kennimyndir sagna
Kennimyndir sagna eru áþekkar kenniföllum nafnorða og taka mynd af háttum sagnarinnar. Af þeim eru aðrar myndir sagnarinnar dregnar.
Kennimyndir veikra og -ri sagna eru þrjár:
- Nútíð nafnháttar (nt.)
- 1. persóna eintölu í framsöguhætti þátíðar (þt. et.)
- Lýsingarháttur þátíðar (lh. þt.)
Hér er þetta sýnt með hjálparorðum:
| nh. | þt. et. | lh. þt. |
| (að) mála | (ég) málaði | (ég hef) málað |
Önnur og þriðja kennimynd verða til af sagnarstofni (nafnháttur að frádreginni endingunni -a) með endingum í þátíð; -aði, -ði, -di, -ti; og lýsingarhætti þátíðar; -að, -t.
-ri sagnirnar fjórar eru þannig í kennimyndum sínum:
| nh. | þt. et. | lh. þt. |
| (að) gróa | (ég) greri | (ég hef) gróið |
| (að) róa | (ég) reri | (ég hef) róið |
| (að) núa | (ég) neri | (ég hef) núið |
| (að) snúa | (ég) sneri | (ég hef) snúið |
Kennimyndir sterkra sagna eru fjórar:
- Nútíð nafnháttar (nt.)
- 1. persóna eintölu í framsöguhætti þátíðar (þt. et.)
- 1. persóna fleirtölu í framsöguhætti þátíðar (þt. ft.)
- Lýsingarháttur þátíðar (lh. þt.)
Sterkar sagnir hafa óreglulegri beygingu en veikar og hljóðskipti í stofni. Þess vegna verður að bæta einni kennimynd við til svo hægt sé að leiða út aðrar myndir:
| nh. | þt. et. | þt. ft. | lh. þt. |
| (að) bíta | (ég) beit | (við) bitum | (ég hef) bitið |
Orðabækur ættu að sýna þátíðarendingu veikra sagna; mála, -aði; en allar kennimyndir sterkra sagna (og núþálegra); bíta, beit, bitum, bitið.
Höfuðeinkenni sterkra sagna er að mynda þátíðarendingu með hljóðskiptum í stofni (sérhljóðabreytingum) og má skipta þeim í 6 flokka eftir því:
| nh. | þt. et. | þt. ft. | lh. þt. |
| (að) líta | (ég) leit | (við) litum | (ég hef) litið |
| brjóta | braut | brutum | brotið |
| binda | batt | bundum | bundið |
| skera | skar | skárum | skorið |
| lesa | las | lásum | lesið |
| fara | fór | fórum | farið |
Rétt er að geta kennimynda tveggja vandasamra sagna:
| nh. | þt. et. | þt. ft. | lh. þt. |
| (að) valda | (ég) olli | (við) ollum/ullum | (ég hef) valdið |
| hanga | hékk | héngum | hangið |
Kennimyndir núþálegra sagna eru einnig fjórar en önnur og þriðja kennimynd eru ekki hinar sömu og kennimyndar sterkra sagna:
- Nútíð nafnháttar (nt.)
- 1. persóna eintölu í framsöguhætti nútíðar (nt. et.)
- 1. persóna eintölu í framsöguhætti þátíðar (þt. ft.)
- Lýsingarháttur þátíðar (lh. þt.)
Kennimyndir allra núþálegra sagna í nútíma íslensku eru tíundaðar hér:
| nh. | nt. et. | þt. ft. | lh. þt. |
| (að) eiga | (ég) á | (ég) átti | (ég hef) átt |
| kunna | kann | kunni | kunnað |
| mega | má | mátti | mátt |
| muna | man | mundi | munað |
| munu | mun | - | - |
| skulu | skal | - | - |
| unna | ann | unni | unnað |
| vilja | vil | vildi | viljað |
| vita | veir | vissi | vitað |
| þurfa | þarf | þurfti | þurft |
Munu og skulu eru ófullkomnar sagnir og vantar því tvær síðustu kennimyndirnar en þó er til viðtengingarháttur þátíðar; mundi/myndi, skyldi.
[breyta] Afleiddar myndir sagna
[breyta] Heimildir
- Bjarni Ólafsson. Íslenskur málfræðilykill. Mál og menning, 1995. ISBN 9979308745
- Björn Guðfinnson. Íslensk málfræði. Námsgagnastofnun, án árs.
- Þórunn Blöndal. Almenn málfræði. Mál og menning, 1985.
