Þágufall

Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu

Þágufall (dativus á latínu) er fall sem almennt er notað til að gefa til kynna með tilliti til hvers eitthvað er gert. Í þeim málum sem hafa þágufall er þágufallið oftast notað fyrir óbeint andlag. Frumlag ópersónulegra sagna er oft í þágufalli. Ofnotkun þágufalls er nefnd þágufallssýki.

Í sumum tungumálum hefur þágufallið tekið yfir hlutverk ýmissa falla sem dottið hafa úr málinu. Í íslensku er það til að mynda notað í stað tækisfalls, sem líklega datt úr forvera tungunnar löngu fyrir landnám. Dæmi um slíka notkun er setningin „Hann var stunginn rýtingi,“ þar sem rýtingi er notað eins og um tækisfall sé að ræða. Þá er talað um tækisþágufall. Sjá nánar um notkun þágufalls í íslensku hér að neðan.

Þágufall var eitt sinn algengt meðal indóevrópskra tungumála.

Tungumál sem hafa eða höfðu þágufall eru m.a.:

albanska
enska (engilsaxneska)
franska (afar takmörkuð notkun)
færeyska
georgíska
gríska (leyfar eru eftir af þágufalli í ýmsum orðasamböndum í nýgrísku)
hollenska
írska
íslenska
jiddíska
latína
lettneska
litháiska
pólska
rúmenska
rússneska
sanskrít
skoska
slóvakíska
slóvenska
tékkneska
ungverska
úkraínska
þýska

[breyta] Þágufall í forngrísku

Auk þess að vera notað fyrir óbein andlög og fyrir frumlag margra ópersónulegra sagna hefur þágufall ýmisskonar hlutverk í grísku. T.d.:

Dativus commodi / incommodi: Gefur til kynna í hvers þágu / óþágu eitthvað er gert.
Dativus ethicus: Persónufornöfn í þágufalli geta gefið til kynna undrun, aðfinnslu eða væga óræða tilvísun og eru oft ekki þýdd.
Dativus instrumentalis: Tækisþágufall; gefur til kynna með hverju eitthvað er gert.
Dativus modi: Háttarþágufall; gefur til kynna hvernig eitthvað er gert.
Dativus causae: Þágufall orsakarinnar; gefur til kynna orsök einhvers.
Dativus temporis: Tímaþágufall; gefur til kynna hvenær eitthvað gerist.
Dativus loci: Staðarþágufall; gefur til kynna hvar eitthvað er eða gerist.
Dativus differentiae. Þágufall minsmunarins; gefur til kynna mun á einhverju sem borið er saman.
Dativus societivus; gefur til kynna þátttöku.
Dativus comitativus; gefur til kynna fylgni
Dativus agentis; Þágufall gerandans; gefur til kynna geranda.
Dativus possessivus: Eignarþágufall; gefur til kynna eiganda einhvers.

[breyta] Þágufall í íslensku

Föll í íslensku

Nefnifall
Þolfall
Þágufall
Eignarfall

Þágufall er fall í íslensku sem fallorð geta tekið. Hægt er að finna þágufall með því að setja „frá“ fyrir framan fallorð. Þágufallið af persónufornafninu „ég“ er þá „mér“ (sbr. frá mér).

Í íslensku er þágufall m.a. notað fyrir óbeint andlag en getur aukafallsliður í þágufalli haft sérhæfðari notkun, þ.á m.:

Staðarþágufall: Gefur til kynna staðsetningu. Dæmi: „Á hverfisfundinum sagði Jón Jónsson, Reykjarvíkurvegi 2, Hafnarfirði, að ...“
Tímaþágufall: Gefur til kynna hvenær eitthvað gerist. Dæmi: „Stúlkan las öllum stundum.“ (ath. muninn á tímaþágufalli og tímaþolfalli í íslensku; þágufallið gefur til kynna hvenær eitthvað gerist eða innan hvaða tímabils en þolfallið gefur til kynna hversu lengi eitthvað varir. Sbr. „Stúlkan las allan daginn“).
Tækisþágufall: Gefur til kynna með hverju eitthvað er gert. Dæmi: „Jón var stunginn rýtingi.“
Háttarþágufall: Gefur til kynna hvernig eitthvað er gert. Dæmi: „Þeir unnu baki brotnu“; „þeir unnu hörðum höndum“.
Þágufall mismunarins: Gefur til kynna mismun á einhverju sem borið er saman. Dæmi: „Jón er miklu stærri en Halldór.“
Þágufall samanburðarins: Gefur til kynna eitthvað sem eitthvað annað er borið saman við. Dæmi: „Enginn er öðrum fremri í þessu“; „Maður á að hlusta á sér vitrari menn.“

Margar ópersónulegar sagnir taka frumlag í þágufalli. Dæmi: „Mér líkar þetta vel“.

[breyta] Þágufall í latínu

Í latínu er þágufall m.a. notað á eftirfarandi hátt:

Sem óbeint andlag. Dæmi: hanc pecuniam mihi dat („Hann gefur mér þennan pening“).
Dativus commodi / incommodi: Gefur til kynna í hvers þágu / óþágu eitthvað er gert. Dæmi: Rem publicam nobis servavit („Hann bjargaði ríkinu fyrir okkur“).
Dativus possessivus: Gefur til kynna eiganda þess, sem stýrandi orð stendur fyrir: Dæmi: Est mihi filius (orðrétt: „mér er sonur“, þ.e. „ég á son“).
Dativus finalis: Gefur til kynna tilgang. Dæmi: Veni operi faciendo („Ég kom til að vinna verkið“).
Dativus agentis: Gefur til kynna geranda. Dæmi: Haec nobis agenda sunt („Við verðum að gera þessa hluti“).
Dativus ethicus: Persónufornöfn í þágufalli geta gefið til kynna undrun, aðfinnslu eða væga óræða tilvísun og eru oft ekki þýdd. Dæmi: Quid mihi Celsus agit? („Hvað er hann Celsus eiginlega að gera?“).
Dativus separativus: Sagnir sem merkja að fjalægja eða svipta taka oft með sér þágufall. Dæmi: Gladium mihi rapuit („Hann hrifsaði af mér sverðið“).