Hollânsk
|
||||||||||||||||||||||||||||||
It Hollânsk is ien fan 'e haaddialekten fan it Nederlânsk. It wurdt op 't heden noch sprutsen troch teminsten in fyfde part fan 'e befolking fan Noard- en Súd-Hollân en dêr komme dan noch de sprekkers fan 'e Hollânske dialekten yn 'e provinsjes Fryslân, Noard-Brabân en Utert by. Yn totaal smyt dat in sprekkerstal op fan likernôch 1.250.0000 minsken.
Under it Hollânsk wurdt ornaris de Hollânske dialektgroep fan it Nederlânsk ferstien, mar soms wurde ek de Utertsk-Alblasserwaardske dialekten derta rekkene. De Nederlânske standerttaal sels is yn prinsipe in standerdisearre foarm fan it Hollânsk en wurdt dêrom troch taalkundigen ek wol beskôge as in Hollânsk dialekt, yn stee fan oarsom. Bûten Nederlân wurdt de term "Hollânsk" ornaris brûkt as oantsjutting fan it Nederlânsk.
Ynhâld |
[bewurkje seksje] It Hollânske Taalgebiet
It Hollânsk wurdt sprutsen yn fiif Nederlânske provinsjes:
- yn Noard-Hollân yn 'e hiele provinsje, mar net yn:
- it Goai;
- yn Súd-Hollân yn 'e hiele provinsje, mar net yn:
- de Alblasserwaard;
- it eastlike part fan 'e Krimpenerwaard;
- de stripe lân eastlik fan in tinkbyldige line fan Sânhoven nei Gouda;
- it doarp Eastfoarne en omkriten, yn it westlike part fan Foarne-Putten;
- op it eardere eilân Goeree-Oerflakkee;
- yn Fryslân:
- op it Waadeilân Flylân;
- op it Waadeilân it Amelân;
- yn it doarp Midslân en omkriten, yn 'e midden fan it Waadeilân Skylge;
- yn 'e gemeente It Bilt, yn it noarden fan Fryslân (útsein it doarp Minnertsgea);
- yn 'e stêden Ljouwert, Snits, Frjentsjer, Harns, Dokkum, Boalsert en Starum;
- yn 'e doarpen It Hearrenfean en Kollum;
- yn Noard-Brabân:
- yn it stedsje Willemstêd en omkriten, besuden it Hollânsk Djip;
- yn Utert:
- yn it uterste noardwestlike puntsje fan 'e provinsje, yn Mijdrecht en omkriten.
[bewurkje seksje] Skiednis
Oarspronklik waard der yn hiele Hollân Frysk sprutsen. It is net alhiel dúdlik hoe't de súdlike en sintrale parten fan Hollân ûntfryske rekke binne; mooglik waarden de Friezen dêre troch Nederfrankyske kolonisten hieltyd fierder weromkrongen, mar it kin ek wêze dat de Fryske bewenners fan dy kontreien stadichoan it Nederfrankysk oernommen it Frysk ferlern hawwe. Yn elts gefal hat him yn 'e Midsieuwen út dat Nederfrankysk it Hollânsk ûntjûn, krekt sa't har der ek it Utertsk-Alblasserwaardsk, it Brabânsk en it Sieusk/Westflaamsk út ûntwikkele hawwe. Yn it easten, súdeasten en suden fan it Hollânske taalgebiet is de oergong nei dy trije dialektgroepen dan ek noch altyd tige stadich.
Yn it noarden fan Hollân waard lykwols oant 'e lette Midsieuwen Frysk sprutsen, en pas nei't greve Floaris V yn 1289 de Westfriezen ferslein en ûnderwurpen hie, waard dêr it Frysk stadichoan ferkrongen troch it Hollânsk. Ut dat proses ûntstienen troch it bestean bliuwen fan in Frysk substraat de Westfryske dialekten.
Yn 'e iere sechstjinde ieu kaam der wat standerdisaasje yn it skreaune Hollânsk ta stân, mei't yn dy tiid Antwerpen fierwei de machtichste hannelsstêd yn 'e Nederlannen wie en sadwaande de Hollânske elite derta oerhong syn skriuwtaal oan dy fan it Antwerpsk oan te passen. Soks hie nei alle gedachten lykwols net in protte ynfloed op 'e sprektaal fan 'e elite - en wis net op dy fan 'e gewoane lju, dy't yn grutte mearderheid analfabeet wienen.
De Hollânske sprektaal waard lykwols al beynfloede, doe't Antwerpen yn 1585 troch de Spanjerts ynnommen waard en tsientûzenen Brabanners en Flamingen nei Hollân ta flechten. Om't dy harren frijwol allegear yn 'e stêden fêstigen, ûntstie dêr in sprektaal dy't in ferminging west hawwe moat fan 'e oarspronklike Hollânske stedsdialekten en it Brabânsk en Flaamsk fan 'e nijkommers. Mei't de oarspronklike dialekten mar fragmintarysk oerlevere binne, is no net mear nei te gean hoe grut de relative bydrage fan 'e beide groepen oan 'e nije sprektaal west hat.
De Hollânske sprektaal is pas goed oerlevere út 'e njoggentjinde ieu. Yn dy tiid waarden der yn 'e stêden dialekten sprutsen dy't har fral fan 'e standerdisearre skriuwtaal ûnderskaten troch in beskaat aksint, wylst der op it plattelân hjir en dêr sterk ôfwikende dialekten foarkamen. It is net dúdlik at dy sitewaasje in gefolch wie fan it ferrinnewearjen fan 'e oarspronklike stedsdialekten troch de ynfloed fan 'e skriuwtaal (wat betsjutte soe dat de plattelânsdialekten oerbliuwsels wienen fan it oarspronklike Hollânsk), of at de ynfloed fan 'e skriuwtaal krekt de ûntwikkeling fan 'e stedsdialekten remme hie, wylst de minder mei de skriuwtaal yn kontakt steande plattelânsdialekten hieltyd fierder begûn wienen ôf te wiken.
Dat lêste ferskynsel hat him nammentlik yn Flaanderlân foardien, dêr't ieuwenlang it Frânsk de offisjele taal en dêrom ek de skriuwtaal wie. Mei't de West- en Eastflaamske en Brabânske dialekten dêre net mear yn kontakt stienen mei de Nederlânske standerttaal hawwe dy har troch de ieuwen hinne yn eigen rjochtings ûntwikkele en binne se tsjintwurdich foar in part net mear ûnderling fersteanber mei it Standertnederlânsk. Sadwaande kin no sein wurde dat fan alle Nederlânske haaddialekten it Hollânsk it tichtst by de standerttaal stiet. Fierders seit in folkswiisheid dat binnen de Hollânske dialektgroep it suverste dialekt sprutsen wurdt yn Haarlim, dêr't men de Nederlânske "aa" útsprekt as "aa" en net as "ô", lykas yn 'e rest fan Hollân (dy klank wurdt yn it Hollânsk trouwens ornaris werjûn as "ao").
Yn 'e lêste ieu binne de Hollânske dialekten hieltyd mear ûnder ynfloed fan it Nederlânsk kommen te stean. Guon lytse dialekten, lykas it Flylânsk koenen dat net oan en binne ûnderwilens útstoarn, wylst oare allinne noch mar troch de âlderein sprutsen wurde en op it rântsje fan it útstjerren balansearje. De grutste dialekten, lykas it Amsterdamsk, it Rotterdamsk en it Haachsk hawwe noch mear as genôch sprekkers, ek ûnder de jongerein, mar dy hawwe wer te krijen mei in grutte ynfluks fan Ingelske lienwurden.
[bewurkje seksje] It Hollânsk en Besibbe Dialekten
Skaaimerken dy't it Hollânsk dielt mei it Brabânsk en it Sieusk binne ûnder mear it ûntbrekken fan in ôfsûnderlike foarm foar it weromwurkjend foarnamwurd (Hollânsk "hem" of "z'n eige" yn stee fan Nederlânsk "zich") en de foarmen "docht" en "brocht" foar "dacht" en "bracht". Fan alle oare Nederlânske haaddialekten ûnderskiedt it Hollânsk him fierder troch it foarkommen fan 'e foarmen "nou" en "jou" (Sieusk: "noe" en "joe"; Brabânsk: "nu" en "u" of "oe"). Oare ferskillen beslane ûnder mear it útslutende brûken fan "jij" yn stee fan 'e âldere foarm "gij", de ferlytsingsfoarmen op "-ie" en "-tje" (Sieusk: "-je" en "-tje"; Brabânsk: "-ke" en "-ske").
Wat ynfloeden fan oare talen en dialekten oangiet, hat der yn 'e kop fan Noard-Hollân al sûnt 'e Midsieuwen troch it Fryske substraat dêre in Fryske ynfloed bestien, wylst der yn it suden fan Súd-Hollân, ek wol bekend as Súd-Hollân-Súd, in dúdlik Sieuske ynfloed werom te finen is.
[bewurkje seksje] De Hollânske Dialekten
It Hollânsk kin opdield wurde yn sân ûnderskate subdialekten dy't yn 'e measte gefallen sels ek wer ûnderferdield wurde kinne yn ferskillende dialekten.
Fierwei de grutste fan dy dialektgroepen wurdt foarme troch it Súdhollânsk. Dêrta hearre ûnder mear stedsdialekten as it Amsterdamsk, Rotterdamsk, Haachsk, Leisk, Haarlimsk, Delftsk en Goudsk, dialekten fan fiskersdoarpen as it Katwyksk, it Noardwyksk en it Skeveningsk en plattelânsdialekten as it Rynlânsk, it Skylânsk en it Delflânsk.
In oare grutte dialektgroep wurdt foarme troch de Hollânsk-Fryske mingdialekten. Dêrta hearre de Stedske dialekten (ek wol Stedfrysk neamd), it Midslânsk, it Amelânsk en it Biltsk, allegear sprutsen yn 'e provinsje Fryslân.
De Westfryske dialekten wurde yn 'e kop fan Noard-Hollân sprutsen. Dêrta hearre ûnder mear it Westfrysk, it Wieringsk, it Tekselsk en de dialekten dy't by de Noardseekust lâns sprutsen wurde, fan Den Helder oant Kastrikum. Ek it no útstoarne Flylânsk, dat sprutsen waard op it Fryske Waadeilân Flylân, hearde ta dizze groep.
By de Iselmarkust lâns, tusken Skarwâld en Durgerdam yn, wurdt it Wetterlânsk sprutsen. Ta dy groep hearre ûnder mear it Purmereinsk, Foalendamsk, Monnikedamsk en Markersk.
Bewesten it Wetterlânske gebiet leit de Saanstreek, dêr't it Saansk sprutsen wurdt.
Dêr wer westlik fan, oan 'e Noardseekust, wurde de Kennemerlânske dialekten sprutsen. Dêrta hearre ûnder mear it Alkmaarsk, it Beverwyksk en it IJmuidersk.
En ta ein beslút is der dan noch it Westhoekske dialekt, dat yn 'e provinsje Noard-Brabân sprutsen wurdt, yn it stedsje Willemstêd en omkriten, besuden it Hollânsk Djip. Dat gebiet hearde oarspronklik ta it gewest Hollân, mar is yn 1813 by Noard-Brabân kommen te hearren, doe't dat nei de oprjochting fan it Keninkryk fan 'e Nederlannen foar it earst in selsstannige provinsje waard.
