Πολιτισμός

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια

Ο όρος πολιτισμός (<πόλις< πολίτης<πολιτισμός) εμφανίστηκε στα ελληνικά γράμματα τον 18ο αι. από τον Αδαμάντιο Κοραή, ως αντιστίχοιση του γαλλικού civilisation αλλά έκτοτε χρησιμοποιείται και με την έννοια του culture/kultur λόγω της έλλειψης ακριβούς αντίστοιχης μετάφρασης της ξενόγλωσσης έννοιας. Στα ελληνικά συγχέονται συχνά οι λέξεις παιδεία, πολιτισμός, κουλτούρα.

Πίνακας περιεχομένων 1 Προβλήματα ορισμού 2 Ο πολιτισμός στην ιστορία 2.1 Η θέση του Τέιλορ 2.2 Η θέση του Μπόας 2.3 Η γερμανική προσέγγιση και η επιρροή του Λάμπρεχτ 2.4 Η λειτουργιστική προσέγγιση 2.5 Η ανθρωπολογική προσέγγιση (Ρουθ Μπένεντικτ και Μάργκαρεντ Ριντ) 2.6 Η δομιστική προσέγγιση 2.7 Βλέπε επίσης 3 Σημειώσεις - παραπομπές 4 Βιβλιογραφία

[Επεξεργασία] Προβλήματα ορισμού

Ο πολιτισμός παρουσιάζει θεμελιακό πρόβλημα ορισμού,και ίδιο φαίνεται πως συμβαίνει και με τον συγγενή του όρο «κουλτούρα». Και οι δύο αυτοί όροι αντανακλούν μέσα από τις διαφορετικές σημασίες που τους έχουν κατά καιρούς αποδοθεί και τις διαφορετικές χρήσεις στις οποίες έχουν αξιοποιηθεί πολλές καίριες ιδέες, συνθήκες, εμπειρίες και συγκρούσεις που προσδιόρισαν τη φυσιογνωμία και την εξέλιξη της σύγχρονης εποχής. Η λέξη πολιτισμός, καθώς και η συγγενής της και συχνά χρησιμοποιούμενη σήμερα ως συνώνυμη λέξη κουλτούρα εμφανίστηκαν ίσως απροσδόκητα αργά στην ιστορία. Η πρώτη χρήση τους εντοπίζεται στη Δ. Ευρώπη κατά τα τέλη το 18ου αιώνα και την καθιέρωσή τους τον 19ο αιώνα, κατά την εποχή που αποκαλείται συνήθως νεότεροι χρόνοι ή νεωτερικότητα. Οι δύο αυτές λέξεις σε σύντομο χρονικό διάστημα απέκτησαν τόσο πολλές και διαφορετικές σημασίες, όσο και παρεξηγήσεις σχετικά με τον ορισμό τους. Ουσιαστικά αναδείχθηκαν σε βασικούς όρους όλων των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών, από τη φιλοσοφία και την αρχαιολογία, έως την ιστορία, την κοινωνιολογία και την εθνολογία. Ωστόσο, ακόμα και στο πλαίσιο της επιστημονικής χρήσης τους, φαίνεται πως δεν υπάρχει συμφωνίασ σε ό,τι αφορά στο νόημά τους.

Το 1952 οι εθνολόγοι Άλφρεντ Κρέμπερ Alfred Kroeber και Κλάιντ Κλάκχον Clyde Kluckhohn κατέγραψαν 164 διαφορετικoύς ορισμούς της κουλτούρας, και έκτοτε ο αριθμός αυτός αυξήθηκε. Τούτη η εννοιολογική διάσταση είναι εντονότερη στην Ελλάδα στη χώρα μας μιαν ακόμα εντονότερη μορφή καθώς οι έννοιες του πολιτισμού και της κουλτούρας είναι δάνειες. Η λέξη κουλτούρα ειδικότερα είναι γλωσσικό δάνειο το οποίο στερείται παραγώγων στην ελληνική γλώσσα. Το σημαντικότερο πιθανώς πρόβλημα είναι ότι και οι δύο έννοιες δεν έτυχαν συστηματικής επεξεργασίας και εφαρμογής, καθώς δεν διαθέτουμε μακρά και πλούσια παράδοση στις κοινωνικές επιστήμες. Είναι ενδεικτική η μοίρα της «κουλτούρας», η ξενικότητα της οποίας προκαλεί συχνά αντιδράσεις Ο Μ. Πλωρίτης λόγου χάρη, διερωτάται αγανακτισμένος «πότε επιτέλους θα αντικαταστήσουμε την ξενική και κακόηχη λέξη κουλτούρα με τη τη θαυμάσια ελληνική και ταυτόσημη λέξη Παιδεία;»^[1] Προτάσεις έχουν γίνει επίσης προκειμένου αποδοθεί η ξένη λέξη ως «πνευματική καλλιέργεια»^[2], «πνευματικός πολιτισμός»^[3], «πολιτιστικό σύστημα»^[4] «πολιτιστικό μόρφωμα»^[5] κ.α.

[Επεξεργασία] Ο πολιτισμός στην ιστορία

Οι πρώτοι χρήστες του όρου, του απέδιδαν μάλλον την σημασία της εκλεπτυσμένης συμπεριφοράς, της εξελικτικότητας του ατόμου, της ευγενείας, και της απελεύθερωσης των ηθών. Αυτή η σύλληψη, αριστοκρατικής καταγωγής, περιείχε τη ιδέα της εξέλιξης του συνόλου προς το καλύτερο, και είχε ως κεντρική ιδέα έναν προοδευτικό πολιτισμό και μία πολιτισμένη και εκπολιτιστική Δύση. Σύμφωνα με τον Albert Sanon:

«Πάντα με το άρθρο να προηγείται στον ενικό αριθμό, ο πολιτισμός εξέφρασε την ανάγκη παγκοσμιοποίησης του διαφωτισμού και την πίστη του σε μία πρόοδο δίχως τέλος ολόκληρης της ανθρωπότητας, με τις ανθρώπινες κοινωνίες να οφείλουν - η καθεμία με τον ρυθμό της- να γίνουν συμμέτοχοι του ενιαίου πολιτισμού, ακολουθώντας το παράδειγμα των πιο προχωρημένων μεταξύ τους κοινωνιών» ^[6].

Τον 19ο αι. ο όρος πολιτισμός συνδεόταν ακόμη με την έννοια της προόδου, της τελειοποίησης και της αξιολόγησης (με την έννοια της κρίσης).

Σήμερα, με τον όρο πολιτισμό έχουμε την τάση να συμπεριλαμβάνουμε τις διάφορες κουλτούρες. Ο Lévi-Strauss μιλάει για έναν ενιαίο πολιτισμό (civilisation) ο οποίος απαρτίζεται από διάφορες κουλτούρες (cultures). Έτσι ο όρος πολιτισμός (civilisation) κρατάει μία υπερεθνική έννοια, ενώ ο όρος κουλτούρα (culture) χρησιμοποιείται κυρίως σε (ενδο)κοινωνικό επίπεδο και μπορεί να αναφέρεται σε μία ομάδα ή μια κατηγορία. Υπό αυτό το πρίσμα θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο πολιτισμός αντιπροσωπεύει την ενότητα και η κουλτούρα την διαφοροποίηση.

Ο πολιτισμός ως αντιστοίχιση της λέξης culture/kultur διαχωρίζεται στην στενότερη έννοια του όρου και την πιο ευρεία, ανθρωπολογική του έννοια. Συμφωνα με την Δήλωση της Mondiacult, της παγκόσμιας συνόδου για την πολιτιστική πολιτική (politique culturelle) που διοργανώθηκε το 1982 στο Μεξικό: « Με την ευρεία του έννοια ο πολιτισμός αντιπροσωπεύει σήμερα το σύνολο των διαφοροποιών στοιχείων, πνευματικών και υλικών, διανοητικών και συναισθηματικών που χαρακτηρίζουν μία κοινωνία ή μία κοινωνική ομάδα. Συμπεριλαμβάνει, εκτός των γραμμάτων και των τεχνών, τον τρόπο ζωής, τα βασικά δικαιώματα του ανθρώπου, το σύστημα αξιών, τις παραδόσεις και τα δόγματα. [...]. Με την στενή του έννοια εννοεί κυρίως το σύνολο των αξιών καθώς και τις γνωστικές και αισθητικές συνήθειες μίας κοινότητας και υπό αυτό το πρίσμα περιλαμβάνει την πολιτιστική κληρονομιά, τις τέχνες, τη λογοτεχνία και τα κινήματα σκέψης.» ^[7]

Ο πολιτισμός αποτελεί βασικό στοιχείο της εθνικής ταυτότητας ενός λαού καθώς και αποφασιστικό παράγοντα κοινωνικής συνοχής.

[Επεξεργασία] Η θέση του Τέιλορ

Ο Βρετανός Εθνολόγος Έντουαρντ Μπάρνετ Τέιλορ (Edward Burnet Tylor) στην εισαγωγή του βιβλίου του «ο Πρωτόγονος Πολιτισμός» εισήγαγε την καινοτόμο άποψη ότι ο πολιτισμός αποτελεί έκφραση της ζωής του ανθρώπου και «σύνθετο σύνολο που περιλαμβάνει τη γνώση, την πίστη, την τέχνη, το νόμο, τα ήθη και τα έθιμα και άλλες δεξιότητες που απέκτησε ο άνθρωπος ως μέλος μιας κοινωνικής ομάδας». Διεχώρισε έτσι την έννοια του πολιτισμού από αυτήν της λεγόμενης «υψηλής κουλτούρας» διευκρινίζοντας παράλληλα ότι ο πολιτισμός δε σχετίζεται με τη βιολογική κληρονομικότητα αλλά διαμορφώνεται σταδιακά από τους κοινωνικούς όρους που τον προσδιορίζουν.

Ο Τέιλορ όμως, επηρεασμένος από το πνεύμα του Διαφωτισμού και πεπεισμένος ότι οι κοινωνικές συνθήκες διαμορφώνουν τον πολιτισμό, θεώρησε ότι υπάρχουν συγκεκριμένες και αξιολογήσιμες εξελικτικές φάσεις ενός πολιτισμού που ορίζουν την -παγκοσμίως κοινώς αποδεκτή- πρόοδό του.

[Επεξεργασία] Η θέση του Μπόας

Ο Φραντς Μπόας (Franz Boas), υποστηρίζοντας τη θέση του Τέιλορ περί μη φυλετικής αναγωγής των πολιτισμικών όρων, προχώρησε τη συλλογιστική του ένα βήμα πιο πέρα και αντιτέθηκε στη θεώρηση του πολιτισμού ως αξιολογήσιμου μεγέθους με κοινώς αποδεκτά κριτήρια. Ο Μπόας, θεμελιώτης εξάλλου της έρευνας πεδίου, διετύπωσε την ρηξικέλευθη για την εποχή άποψη ότι κάθε πολιτισμός αποτελεί μία μοναδική ενότητα (που δεν μπορεί να ερμηνευτεί με κοινά εξελικτικά μέτρα).

[Επεξεργασία] Η γερμανική προσέγγιση και η επιρροή του Λάμπρεχτ

Η Γερμανία υπήρξε το επίκεντρο μιας τελείως διαφορετικής θεώρησης που, αν και και διαποτισμένη από τον ιδεαλισμό και μερικές φορές αντίθετη με κάθε πνεύμα επιστημονικότητας, σημάδεψε όμως βαθυά τη θεωρία του πολιτισμού. Πρόδρομος της γερμανικής θεώρησης υπήρξε ο φιλόσοφος Γιόχαν Χέρντερ (Johann G. Herder), ο οποίος υποστήριξε το 1774 ότι κάθε λαός χαρακτηρίζεται από μία λαϊκή ευφυία (Volkgeist). Καθοριστικός παράγοντας όμως στη διαμόρφωση της γερμανικής σκέψης στάθηκε η σχολή της Λειψίας και ο ιστορικός Κάρλ Λάμπρεχτ (Karl Lambrecht).

Ο Λάμπρεχτ εφηύρε την έννοια της “λαϊκής ψυχής” (Volksseele) η οποία θεωρεί ότι περιγράφει την πολιτιστική σύνθεση κάθε λαού. Η προοδευτική εξέλιξη του λαϊκού αυτού εγγενούς συστατικού περνάει μέσα από διάφορες «πολιτιστικές εποχές» (Kulturzeitalter) που οδηγούν στη συγκρότηση κράτους και στο σχηματισμό πολιτιστικής εθνικής ταυτότητας. Σημαντικό παράγοντα συγκριτικής αξιόλογησης του πολιτισμού αποτελεί το τυπικό πλαίσιο του "γίγνεσθαι" κάθε λαού (Typik des Völkerwerdens).

Στη Γερμανία, αυτή η σύλληψη υπογράμιζε τη σημασία της παραδοσιακής λογοτεχνικής και καλλιτεχνικής κουλτούρας που προερχόταν από τα λαϊκά στρώματα σε αντιδιαστολή με τον εξειδικευμένο επιστημονικά και φιλοσοφικά Διαφωτισμό. ¨Έτσι ο γερμανικός όρος kultur που προέκυψε αναφέρθηκε κυρίως στα πνευματικά δημιουργήματα, τη γλώσσα, τη θρησκεία και την ηθική (στον αντίποδα της διαφωτιστικής τεχνολογίας) που αποτελούν την κληρονομιά κάθε λαού και το διαφοροποιό στοιχείο του από άλλους.

Πάνω στη θεωρητική βάση που προσέφερε ο Λάμπρεχτ αναπτύχθηκε σημαντικά η Λαογραφία η οποία όμως έτσι αρχικά επιφορτίστηκε με την αναγωγή των επιμέρους παραδοσιακών στοιχείων σε ένα ευρύτερο πλαίσιο εθνικής συνείδησης. Στις θέσεις του Λάμπρεχτ άλλωστε βασίστηκε μεταγενέστερα ο ναζισμός έτσι ώστε να στοιχειοθετήσει την ανωτερότητα της αρίας φυλής.

[Επεξεργασία] Η λειτουργιστική προσέγγιση

Η λειτουργιστική προσέγγιση, επηρεασμένη από την κοινωνιολογία, βασίστηκε πάνω σε σχετιχιστικές θέσεις του Ντιρκάιμ (Durkheim) και του Μος (Mauss), οι οποίοι -προτιμώντας πάντα τη χρήση του όρου civilisation ή αναλόγων του και όχι του culture- είχαν στηρίξει την άποψη ότι κάθε λαός έχει τον πολιτισμό του ανεξαρτήτως φυλής. Βρήκε τον κυριότερο εκφραστή της στον Μπρόνισλαβ Μαλινόβσκι, που ενώ εισήγαγε ενδιαφέρουσες ιδέες, δεν κατόρθωσε να σχηματίσει ένα επαρκές θεωρητικό πλαίσιο για τον πολιτισμό. Σημαντική πάντως παραμένει η παρατήρησή του ότι δεν είναι εφικτή η αναγωγή ενός πολιτισμού στις ρίζες του, καθώς και η τοποθέτησή του περί ανεδαφικότητας της εξελικτικής-αξιολογικής θεώρησης του πολιτισμού, μετακυλύοντας έτσι παράλληλα το βάρος της έρευνας περισσότερο στην επεξήγηση της εσωτερικής συνοχής του.

[Επεξεργασία] Η ανθρωπολογική προσέγγιση (Ρουθ Μπένεντικτ και Μάργκαρεντ Ριντ)

[Επεξεργασία] Η δομιστική προσέγγιση

Σύμφωνα με τη δομιστική προσέγγιση που εξέφρασε πρώτος ο Λεβί Στρώς υφίσταται ένας υπερκείμενος πολιτισμός, οφειλόμενως στην κοινή καταγωγή των ανθρώπων που περιλαμβάνει τις επιμέρους εκφράσεις του, όπως αυτές διαμορφώνονται από τις κοινωνικές συνθήκες. Στόχος των δομιστών ήταν να παρουσιάσουν ένα μοντέλο που περιλαμβάνει όλα τα επιμέρους στοιχεία από τα οποία αυτό εξαρτάται και να προβλέψουν τις αλλαγές που μπορεί να επιφέρει μία συγκεκριμένη μεταβολή ενός στοιχείου πάνω στην αρχική δομή του μοντέλου. Ο ίδιος ο Στρώς είχε ισχυριστεί ότι «κάθε πολιτισμός μπορεί να θεωρηθεί ως ένα σύνολο συμβολικών συστημάτων» ^[8]. Κατά την εξέλιξη του δομισμού στην Αμερική διατυπώθηκε η θέση ότι κοινωνία και πολιτισμός είναι έννοιες αλληλοεξαρτώμενες και σχεδόν ταυτόσημες.

Οι απόψεις των δομιστών παρότι προσέφεραν ένα ολοκληρωμένο θεωρητικό πλαίσιο, επικρίθηκαν ότι εγκλωβίζουν μονοδιάστατα τη μελέτη στις δομές της κοινωνίας και αποτυγχάνοντας τελικώς να ερευνήσουν το αντικείμενο του πολιτισμού.

[Επεξεργασία] Βλέπε επίσης

Πολιτισμός (αρχαιολογία)

[Επεξεργασία] Σημειώσεις - παραπομπές

1. ↑ Πλωρίτης, 1980
2. ↑ Α. Ελευθερόπουλος, O Κοινωνικός βίος των Ανθρώπων 1930, σ. 76 κ.ε.
3. ↑ Π. Κανελλόπουλος, Ιστορία και Κριτική των Κοινωνιολογικών Θεωριών 1929, σ. 196)
4. ↑ Γκιζέλης, 1980 σ. 1 κ.ε.)
5. ↑ Αγραφιώτης, 1987, σ. 24
6. ↑ Sanon, 1978
7. ↑ Conférence mondiale sur les politiques culturelles,1982
8. ↑ Clément, 1996

[Επεξεργασία] Βιβλιογραφία

• Αγραφιώτης Δ. Πολιτιστικές Ασυνέχειες, Ύψιλον, Αθήνα, 1967.
• Γκιζέλης Γ., Το Πολιτισμικό Σύστημα. Ο Σημειωτικός και Επικοινωνιακός Χαρακτήρας του, Γρηγορόπουλος, Αθήνα, 1980.
• Φίλιας Βασίλης, Κοινωνιολογία του Πολιτισμού: Βασικές Οροθετήσεις και κατευθύνσεις, 1ος τόμος, Αθήνα, εκδόσεις Παπαζήση, 2000, ISBN 960-02-1392-5
• Πασχαλίδης Γ. «Εισαγωγή στην έννοια του πολιτισμού» στο Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό, ΕΑΠ Πάτρα 1999 ISBN 960-538-054-4
• Πλωρίτης Μ., «Πολιτισμικός στασιμο-πληθωρισμός», εφ. Το Βήμα (270480)
• Journet, Nicolas: "Penser la culture", περιοδικό Sciences Humaines: Cultures, la construction des identites (No110 - Νοέμβριος 2000), ISSN 0996-6994
• Sanon, Albert, «Vocabulaire critique des relations culturelles internationales», Παρίσι, La maison du dictionnaire, 1978
• Conférence mondiale sur les politiques culturelles (Mexico 1982). Rapport final, Paris : Unesco, 1982
• Clément, Catherine, "De la structure a l'Europe", περιοδικό Magazine Litteraire: 1966-1996, la passion des idées (hors série/ειδικό αφιέρωμα 1996), ISSN 0024-9807