Ντεϊσμός

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια

Ντεϊσμός ονομάζεται η άποψη ότι η λογική μάλλον, παρά η θεία αποκάλυψη ή η παράδοση, πρέπει να τοποθετούνται στη βάση της πίστης μας στον Θεό. Οι ντεϊστές απορρίπτουν την οργανωμένη θρησκεία και προωθούν τη λογική ως τον κρίσιμο παράγοντα στη λήψη ηθικών αποφάσεων. Η "λογική" αυτή βάση είθισται να θεμελιώνεται στο κοσμολογικό επιχείρημα (επιχείρημα σχετικά με το Πρώτο Αίτιο), το τελεολογικό επιχείρημα (επιχείρημα του Σχεδιασμού), καθώς και άλλες πλευρές αυτού που ονομαζόταν φυσική θρησκεία. Ο ντεϊσμός κατέληξε να ταυτιστεί με την κλασική πεποίθηση ότι ο Θεός δημιούργησε μεν τον κόσμο, αλλά δεν παρεμβαίνει πλέον στη λειτουργία του, μολονότι τούτο δεν αποτελεί απαραίτητο συστατικό του ντεϊσμού.

Πίνακας περιεχομένων

1 Επισκόπηση
2 Δημοτικότητα κατά τον 18ο αιώνα
3 Ονομασίες που αποδίδονται στη θεότητα
4 Υποχώρηση σε δημοτικότητα της άποψης
5 Τρέχουσα κατάσταση
6 Δείτε επίσης
- 6.1 Εξωτερικοί σύνδεσμοι για πληροφόρηση
- 6.2 Εξωτερικοί σύνδεσμοι οργανώσεων

[Επεξεργασία] Επισκόπηση

Πολλοί ντεϊστές έχουν διαφορετικές απόψεις για τη φύση του Θεού, ειδικά σε σχέση με το κατά πόσον ο Θεός παρεμβαίνει στον κόσμο. Η κλασική άποψη είναι ότι ο κόσμος δημιουργήθηκε από έναν Θεό ο οποίος στη συνέχεια δεν παρεμβαίνει περαιτέρω στις υποθέσεις του. Κατά την άποψη αυτή, ο λόγος για τον οποίο ο Θεός δεν παρεμβαίνει στον κόσμο (μέσω θαυμάτων) δεν είναι ότι αδιαφορεί, αλλά μάλλον ότι ο βέλτιστος δυνατός κόσμος έχει ήδη δημιουργηθεί και οι όποιες παρεμβάσεις δεν θα μπορούσαν να τον βελτιώσουν. Ιστορικά, πολλοί ντεϊστές προσυπέγραφαν αυτή την άποψη· άλλοι διατηρούν την πιο πανθεϊστική άποψη ότι δημιουργώντας τον κόσμο, ο Θεός έγινε ο κόσμος και δεν υπάρχει ως ξεχωριστή οντότητα διαφορετική από αυτόν· άλλοι πάλι υποστηρίζουν ότι ο Θεός παρεμβαίνει μόνο ως μια "διακριτική" δύναμη πειθούς στο σύμπαν.

Η κλασική άποψη ενός απρόσωπου και αφηρημένου Θεού έχει οδηγήσει πολλούς να ισχυριστούν ότι ο ντεϊσμός είναι "ψυχρός" και ισοδυναμεί με αθεϊσμό. Οι ντεϊστές αντιτείνουν ότι ισχύει ακριβώς το αντίθετο και ότι η άποψή τους οδηγεί σε ένα συναίσθημα δέους και σεβασμού που βασίζεται στο γεγονός ότι απαιτείται προσωπική ανάπτυξη και μια συνεχής αναζήτηση της γνώσης. Η γνώση αυτή μπορεί να αποκτηθεί από πολλές πηγές, συμπεριλαμβανομένων των ιστορικών και σύγχρονων ερμηνειών που μπορεί να βρει κανείς στα διάφορα πεδία της επιστήμης (βιολογία, φυσική, κ.α.), καθώς και της φιλοσοφίας. Ενώ πολλές θρησκείες εκδηλώνουν μιαν ανταγωνιστική αντιπαλότητα προς τις μοντέρνες απόψεις, όπως αυτές που απαντώνται στην επιστήμη, αυτό δεν αποτελεί ζήτημα για τον ντεϊσμό -- το ζητούμενο είναι η συμφιλίωση και η ενοποίηση των οπτικών.

Άλλες θρησκείες, όπως ο Ρωμαιοκαθολικισμός, πιστεύουν ότι η ύπαρξη του Θεού μπορεί να γίνει γνωστή μέσω της λογικής· πιστεύουν επίσης ότι θαύματα και θείες αποκαλύψεις συμβαίνουν και είναι απαραίτητα για να κατανοήσει πραγματικά ο άνθρωπος τον Θεό, σε βάρος της λογικής (αντί της αποκλειστικής χρήσης της λογικής σε όλες τις περιπτώσεις). Επιπλέον, οι θρησκείες αυτές ορίζουν εκπεφρασμένα τη φύση του Θεού με μια πίστη ότι η σχέση του ανθρώπου με το Θεό είναι προσωπική.

Ετυμολογία: Οι λέξεις ντεϊσμός και θεϊσμός σχετίζονται στενά και αυτό μερικές φορές οδηγεί σε αντιπαλότητα. Η ρίζα της λέξης "ντεϊσμός" είναι από το λατινικό "deus", που σημαίνει "θεός", ενώ η ρίζα της λέξης "θεϊσμός" προέρχεται από το ελληνικό "θεός". Ωστόσο, ο θεϊσμός μπορεί να περιλαμβάνει πίστη ή αποκάλυψη ως βάση των πεποιθήσεων, ενώ ο ντεϊσμός περιλαμβάνει μόνο πεποιθήσεις που μπορούν να υποστηριχθούν μέσω της λογικής. Ο ντεϊσμός είναι επομένως μια μορφή θεϊσμού αντίθετη προς τον φιντεϊσμό.

[Επεξεργασία] Δημοτικότητα κατά τον 18ο αιώνα

Ο ντεϊστικός τρόπος σκέψης υπάρχει από τους αρχαίους χρόνους και μπορεί να συναχθεί από προσωκρατικούς φιλοσόφους όπως ο Ηράκλειτος. Ωστόσο, μόνο μετά την έλευση της σύγχρονης εποχής, κατά την διάρκεια του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού και της Επιστημονικής Επανάστασης, με την έμφαση που έδιναν αντίστοιχα στον αυστηρό σκεπτικισμό (τυπική λογική/συμπέρασμα) και τον εμπειρισμό (εμπειρία/επαγωγή), απέκτησε ο ντεϊσμός αυτόνομη οντότητα ως ένα ζήτημα φιλοσοφικών αναλύσεων, ιδιαίτερα στη Γαλλία (Καρτέσιος - René Descartes, οι Φιλόσοφοι του Διαφωτισμού), τη Γερμανία (Καντ - Immanuel Kant,^† Λάιμπνιτζ - Gottfried Leibniz), τη Μεγάλη Βρετανία (Χομπς - Thomas Hobbes, Χιούμ - David Hume) και τις ΗΠΑ (Πέιν - Thomas Paine, Φραγκλίνος - Benjamin Franklin).

Τόμας Τζέφερσον, Πορτραίτο Edgehill του 1805 από τον Gilbert Stuart. Εθνική Πινακοθήκη (ΗΠΑ), Ουάσινγκτον.

Ο Ντεϊσμός αναπτύχθηκε χάρη στη επεκτεινόμενη επιρροή του επιστημονισμού στη διανόηση της Ευρώπης και των Αποικιών της. Η Νευτώνεια φυσική, που ήταν η διανοητική βάση και το αισθητικό μοντέλο για τον επιστημονισμό της εποχής του Διαφωτισμού, διέδωσε την ιδέα ότι η ύλη συμπεριφέρεται κατά έναν μαθηματικά προβλέψιμο τρόπο που μπορεί να γίνει κατανοητός διατυπώνοντας νόμους της φύσης. Η αντικειμενικότητα, η φυσική ισότητα, η αρχή να αντιμετωπίζονται παρόμοιες καταστάσεις με παρόμοιους τρόπους αποτελούν κεντρικές αρχές του τρόπου σκέψης του Διαφωτισμού, ιδέες δανεισμένες από την παρατηρησιακή/πειραματική μέθοδο του Νεύτωνα που μπήκαν σε χρήση σε όλα τα πεδία που απασχόλησαν τη διανόηση του Διαφωτισμού· αυτές οι αρχές διαμόρφωσαν την ανάπτυξη της φιλοσοφίας του ντεϊσμού. Η εξάντληση που είχαν κοστίσει στην Ευρώπη αιώνες θρησκευτικών πολέμων αποτέλεσε ισχυρή ενθάρρυνση του νέου, αντικειμενικού πλαισίου για τα πνευματικά ζητήματα, μια προοπτική που τα πιο διαπρεπή μυαλά της εποχής έβρισκαν ελκυστική.

Ο ντεϊσμός προωθήθηκε από στοχαστές του Διαφωτισμού όπως ο Βολταίρος και μερικοί από τους Θεμελιωτές των Ηνωμένων Πολιτειών. Ο Τόμας Τζέφερσον και ο Βενιαμίν Φραγκλίνος συγκαταλέγονται ανάμεσα στους πλέον γνωστούς Αμερικανούς Θεμελιωτές που υπήρξαν ντεϊστές. Ο Τόμας Πέιν δημοσίευσε την Εποχή της Λογικής, μια πραγματεία που κατέστησε δημοφιλή τον ντεϊσμό σ' όλες τις γωνιές της Αμερικής και της Ευρώπης. Ο Πέιν έγραψε ότι ο ντεϊσμός αντιπροσώπευε την εφαρμογή της λογικής στη θρησκεία, ξεκαθαρίζοντας οριστικά προβλήματα που πρωτύτερα θεωρούνταν εσαεί αμφιλεγόμενα. Οι ντεϊστές ήλπιζαν επίσης να διευθετήσουν θρησκευτικά ερωτήματα οριστικά και με επιστημονικό τρόπο μέσω της λογικής και μόνον, χωρίς τη βοήθεια της αποκάλυψης.

^† Η κατάταξη του Καντ στους ντεϊστές είναι αμφιλεγόμενη. Ένα επιχείρημα που συνηγορεί υπέρ του ότι ο Καντ ήταν ντεϊστής είναι το έργο του Alan Wood "Ο Ντεϊσμός του Καντ", στην Επανεξέταση της Φιλοσοφίας της Θρησκείας του Καντ των P. Rossi και M. Wreen (εκδ.) (Bloomington: Indiana University Press, 1991)· ένα επιχείρημα που συνηγορεί κατά του ότι ο Καντ ήταν ντεϊστής είναι "Η Θεϊστική Λύση του Καντ" του Stephen Palmquist.

[Επεξεργασία] Ονομασίες που αποδίδονται στη θεότητα

Μερικά ονόματα που έχουν κατά καιρούς χρησιμοποιήσει οι ντεϊστές για τη θεότητα είναι και τα παρακάτω:

Δημιουργός (ή Πλάστης) (χρησιμοποιείται στην Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας των ΗΠΑ)
Θείος Συγγραφέας
Θεία Πρόνοια (χρησιμοποιείται στην Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας των ΗΠΑ)
Θείος Ωρολογοποιός
Πρώτο Αίτιο (πρώτη χρήση πιθανότατα από τον Αριστοτέλη)
Μέγας Αρχιτέκτονας
Θεός της Φύσης (χρησιμοποιείται στην Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας των ΗΠΑ)
Πρόνοια

[Επεξεργασία] Υποχώρηση σε δημοτικότητα της άποψης

Αρκετοί παράγοντες συνέβαλαν στην γενική υποχώρηση της δημοτικότητας του ντεϊσμού, μεταξύ των οποίων:

τα έργα του Ντέηβιντ Χιουμ (και αργότερα, του Κάρολου Δαρβίνου) ενέτειναν την αμφιβολία σχετικά με το επιχείρημα του πρώτου αιτίου και το επιχείρημα του σχεδιασμού
αρκετές Χριστιανικές "αναζωπυρώσεις" στις ΗΠΑ, ιδιαίτερα εκείνες που πρέσβευαν μια περισσότερο προσωπική σχέση με μια θεότητα, και ότι η προσευχή μπορούσε να επηρεάσει την ιστορία
απώλεια εμπιστοσύνης στην άποψη ότι η λογική και ο ορθολογισμός θα μπορούσαν να λύσουν όλα τα προβλήματα
κριτικές των υπερβολών της Γαλλικής Επανάστασης
κριτικές ότι ο ντεϊσμός δεν διέφερε σημαντικά από τον πανθεϊσμό, και κατόπιν ότι ο πανθεϊσμός δεν διέφερε σημαντικά από τον αθεϊσμό
κριτικές ότι η ελεύθερη σκέψη θα οδηγούσε αναπόφευκτα στον αθεϊσμό
απογοήτευση από τον ντετερμινισμό που υπονοούσε η φράση "Αυτός είναι ο βέλτιστος από όλους τους δυνατούς κόσμους."
η άνοδος του Ουνιταριανισμού, που υϊοθέτησε πολλές από τις ιδέες του
παρέμεινε προσωπική φιλοσοφία και ποτέ δεν έγινε ένα οργανωμένο κίνημα
μια αντι-ντεϊστική και αντι-ορθολογιστική εκστρατεία από Χριστιανούς κληρικούς με σκοπό να δαιμονοποιήσουν και να εξισώσουν τον ντεϊσμό με τον αθεϊσμό στα μάτια της κοινής γνώμης.

[Επεξεργασία] Τρέχουσα κατάσταση

Η Νευτώνεια φυσική είναι μάλλον ντετερμινιστική, και επομένως ο ντεϊσμός που βασίστηκε σ' αυτήν, για πολλούς, άφηνε λίγο χώρο για ελπίδες. Σε απάντηση προς αυτό μπορούν κάπως να χρησιμεύσουν νεότερες θεωρίες στη φυσική^†, και κυρίως η κβαντομηχανική, η οποία διαθέτει τόσο μια μη-ντετερμινιστική ερμηνεία (την ερμηνεία της Κοπεγχάγης), όσο και ντετερμινιστικές ερμηνείες (την ερμηνεία της ανταλλαγής και την ερμηνεία των πολλών κόσμων). Μερικές σύγχρονες αναβιώσεις του ντεϊσμού προσομοιάζουν στον πανθεϊσμό και τον πανενθεϊσμό. Αξιοσημείωτο είναι επίσης ότι ο γνωστός αθεϊστής Άντονυ Φλιού (Antony Flew) πρόσφατα ανακοίνωσε τη μεταστροφή του στον ντεϊσμό.

^† Η αναθεώρηση της ατομικής υπόθεσης του Δημόκριτου από τον Επίκουρο περιείχε επίσης ιντετερμινιστικά (πιθανοκρατικά) στοιχεία. Ο Επίκουρος υπέθεσε ότι, σε απρόβλεπτες χρονικές στιγμές, τα άτομα παρεκκλίνουν από την ευθύγραμμη πορεία τους χωρίς εξωτερική αιτία (κάτι σαν ενδογενής τάση). Θεωρούσε την υπόθεση αυτή κρίσιμη για την εξήγηση της ελεύθερης βούλησης στον κόσμο.