Simón Bolívar

Oddi wrth Wicipedia, y gwyddoniadur rhydd.

Simón José Antonio de la Santísima Trinidad Bolívar Palacios y Blanco (24 Gorffennaf 1783 - 17 Rhagfyr 1830) oedd y person mwyaf dylanwadol yn yr ymdrech i ryddhau gwledydd ardal yr Andes yn Ne America oddi ar ymerodraeth Sbaen. Adnabyddir ef fel el Libertador.

[golygu] Bywyd cynnar

Ganed Bolívar yn Caracas yn fab i deulu o dras uchel. Addysgwyd ef gan diwtoriaid yn cynnwys Simón Rodríguez. Yn naw oed collodd ei rieni a gofalwyd amdano gan ei ewythr Don Carlos Palacios. Pan oedd yn bymtheg oed, gyrrodd ei ewythr ef i Sbaen yn 1799 gyda'i gyfaill Esteban Escobar.

Yn Sbaen cyfarfu a María Teresa Rodríguez del Toro y Alayza, a ddaeth yn wraig iddo yn 1802. Wedi iddynt ddychwelyd i Venezuela yn 1803 bu María farw o'r dwymyn felyn. Dychwelodd Bolívar i Sbaen gyda Simón Rodríguez yn 1804.

[golygu] Ymladd am ryddid

Dychwelodd Bolívar i Venezuela yn 1807. Yn 1808, gwnaeth Napoleon ei frawd Joseff Bonaparte yn frenin Sbaen, ac arweiniodd hyn at ryfel yn Sbaen ac yn Ne America. Cyhoeddodd junta Caracas annibyniaeth oddi wrth Sbaen. Llwyddodd Francisco de Miranda i ennill brwydr Valencia, ond bu'n rhaid iddo ildio yn 1812, a gorfodwyd Bolívar i ffoi i Cartagena de Indias, lle'r ysgrifennodd ei Manifiesto de Cartagena. Yn 1813 dychwelodd i Venezuela gyda chymorth byddin o Nueva Granda. Ar yr 8fed o Fehefin cyhoeddodd "ryfel hyd angau" am ryddid, ac ym mis Awst concrodd Caracas.

Ymladdodd Bolívar nifer fawr o frwydrau yn y blynyddoedd nesaf. Ar un adeg bu raid iddo ffoi i Jamaica, ond dychwelodd ac ennill brwydr bwysig yn Boyacá yn 1819. Daeth Bolívar yn arlywydd Gran Colombia, oedd yn cynnwys gwledydd presennol Colombia, Venezuela, Panamá ac Ecwador).

Gyda buddugoliaeth Antonio José de Sucre dros y Sbaenwyr yn Pichincha yn 1822 yr oedd gogledd De America wedi ei ryddhau. Y flwyddyn wedyn croesodd Bolívar yr Andes i geisio rhyddhau Perw, ac yn 1824 enillodd Bolívar a Sucre fuddugoliaeth dros y Sbaenwyr ym mrwydr Junín.

[golygu] Blynyddoedd olaf

Yn 1825 crewyd Gweriniaeth Bolifia, wedi ei henwi ar ôl Bolívar. Fodd bynnag, y flwyddyn wedyn bu cweryl rhwng arweinwyr y chwyldro, ac ni lwyddodd Bolívar yn ei freuddwyd o gael undeb o holl wledydd De America. Yn 1828 ceisiwyd ei ladd yn Bogotá. Ymddeolodd yn 1830 a bu farw yr un flwyddyn yn nhref Santa Marta, Colombia.

Mae arian Venezuela, y Bolívar hefyd wedi ei enwi ar ei ôl.