Swele

Èn årtike di Wikipedia.

tchamp d' swele

Li swele (on dit eto: li waessin, li rgon, li grin, li blé, c' est ene dinrêye d' ivier, e sincieus latén, Secale cereale, avou on longou strin, ene grande påte avou des picas ataetchîs al påte, et ene pitite fene simince, metowe so deus rindjeyes, ki vént bén dins les pôvès teres (såvlon et schayisse).

Ådvins

1 Sôres di swele
2 Coûteure do rgon.
- 2.1 Rîles
- 2.2 Istwere del coûteure do swele.
3 Uzaedjes do swele
4 Maladeyes do swele
5 Tos les nos walons do swele

[candjî] Sôres di swele

Li court des Flandes (nén si hôt).
Li swele des Celestins.
Li waessin (hôte sôre, lomêye insi foû do payis k' on djheut waessin pol swele).

[candjî] Coûteure do rgon.

[candjî] Rîles

El fåt semer setch: on djheut : "Li swele ès seme dins l' poussire, eyet l' grin dins les broûs".
Li rcatchaedje ni doet nén esse sipès: on djheut "Li swele inme bén vey eraler s' mwaisse", oucobén: "i fåt kel swele vos vey raler cwand vos l' avoz semé".

[candjî] Istwere del coûteure do swele.

Dinltins, on l' seméve voltî dins les sårts, et dins les pôves payis, come l' Årdene. Dins l' Bon Payis, on ahivéve pus voltî do frumint, ki rapoirtéve dipus.

A stî bråmint abandné paski li strin esteut trop grand, et k' ça flaxhive rade, et kel grin djårnéve so pî.

El Walonreye, li swele a stî replaecî på swele-frumint diviè ls anêyes 1970. E l' Almagne, on seme co voltî do rgon å djoû d' ouy.

[candjî] Uzaedjes do swele

Semaedje do swele tot åtoû des aireyes ås pastekes (Marok)

Esteut purade ahivé po fé des wås (pitite djåbe k' on fjheut des toets di strin).
On ndè fjheut eto des fåssons u loyetes (loyéns d' swele), po loyî les djåbes et les boshales a l' awousse.
On fwait do pwin avou l' grin.
Dins l' tins, avou l' farene, on fjheut co bén del cole a tapisser.
Po sognî les biesses: li grin n' convént nén d' trop pol bisteu, ca l' amidon del dinrêye plake trop foirt cwand li biesse roemeye; mins cût, il est foirt bon po-z ecraxhî les toreas. Il est foirt bon po les coshets ossu, et s' les fwait i doirmi.
Po fé del treye, et des tchapeas di strin. A cåze del måle k' a-st e terén dins l' vå d' Djer, li swele vént pus blanc k' ôte pårt, et dene des pus beas tchapeas.
C' esteut l' dinrêye k' on seméve dins les sårts.
Foû del Walonreye, on s' endè sieve come hayon dins les aireyes ås pastekes.

[candjî] Maladeyes do swele

Li swele esteut sovint emîlé, dj' ô bén, ataké pås dints d' leu (Claviceps purpurea), on tchampion ki fjheut des noerès brokes so les påtes. Li pwin fwait avou ces grins la poleut amoenner l' ergotisse, k' a touwé bråmint des djins el Moyinådje.