Arpa

Vikipedi, özgür ansiklopedi

?Arpa
Arpa
Bilimsel sınıflandırma
Alem: Plantae Bölüm: Magnoliophyta Sınıf: Liliopsida Takım: Graminales Familya: Poaceae Cins: Hordeum L.
Türler
115 tür.

Arpa, Poaceae (buğdaygiller) familyasından buğdayla beraber dünyanın en eski kültür bitkisidir.

Tarih öncesi devirlerinde ilk kültür bitkisi olan arpayı insanlar besin olarak kullanmışlardır. Bugün bile, buğdayın ekilemediği kutup bölgeleri ve yüksek dağlık bölgelerde arpa ekilerek besin maddesi olarak kullanılır. Ayrıca, Tibet yaylası, Çin, Kore ve Japonya nın bazı bölgelerinde çeltik ile birlikte çıplak daneli arpa yetiştirilerek oradaki halkın besin kaynağını oluşturur. Arpanın unundan ekmek yapıldığı gibi, irmik, unundan yine ayrıca çorba, hamur işleri ve bazı memleketlerde (ersatz) kahvede yapılır.

Arpanın en önemli tüketim alanı hayvan yemi ve bira yapımıdır. Bir çok yerlerde arpa hayvan yemi olarak yulafa tercih edilir. Bu arpanın hayvanı sıcak tutarak yağ yaptığı ile izah edilir. Genellikle dünyada arpanın en çok kullanıldığı alanlardan biride bira yapımıdır.

Büyük Arpa Üreticileri:

Rusya	72.000 km²
Kanada	45.000 km²
Ukrayna	37.000 km²
Türkiye	36.000 km²
İspanya	33.000 km²
Avustralya	30.000 km²
Fas	23.000 km²
ABD	21.000 km²
Irak	12.000 km²
İran	10.000 km²

[değiştir] Arpanın Tarihçesi ve Kökeni

Arpanın yetiştirilmesi çok eskidir. Eski Mısırlılar dört sıralı, altı sıralı çıplak arpayı çok iyi tanırlar ve yetiştirirlerdi, özellikle çıplak arpanın Mısırda yetiştirilmesi çok eskidir. Heredot ve Plinus a göre Mısır lılar arpadan bir nevi içki elde ederlerdi. Yunanlılar Mısırlılardan cüzzam görülmesini bu içkiye atfederlerdi.

Arpa İbraniler tarafından yetiştirilmiş ve ekmeği İbrani fakirleri için sembol olmuştur. Hayfa ve Kudüs arasındaki Gezer mevkiinde yapılmış olan kazıların her tabakasında buğday ile birlikte arpayada rastlanmıştır.

Babilonyalılar da arpayı tanır ve yetiştirirlerdi. Babilonya'da arpanın İsa'nın doğumundan 3000 yıl önce yetiştirilmiş olduğu buralarda bulunan izlerden öğrenilmektedir.

Arpanın Doğu Asya'da da yetiştirilmesi eskidir. Burada kral tarafından kutsal sayıldığı için belli bir tören gördükten sonra halk tarafından ekilirdi.

Arpaya Yunanistan'da yapılan tarihi kazılarda buğday ile birlikte rastlanmıştır. Bu sebeple eski Yunanlıların da arpayı tanıdıkları ve yetiştirdikleri böylece öğrenilmektedir. Homer eserlerinde arpadan bahsettiği gibi Heradot ve Theophrast da arpanın muhtelif çeşitlerinden Artemidor ise İsa nın doğumundan iki yüz yıl sonra yazmış olduğu eserinde tanrının kullarına ilk önce arpayı sunduğunu yazmıştır.

Arpa Romalılarca da tanınırdı. Romalılar iki sıralı arpayı yazlık ve çok sıralı olanları da kışlık olarak yetiştirirlerdi. Romalı Collomeller eserinde arpayı iki sıralı ve altı sıralı arpa olarak ayırmış ve iki sıralı arpayı gerek tanesinin iriliği ve gerekse unun beyazlığı dolaysıyla yetiştirme tekniğinden bahsetmiştir.

Güney Fransa'da yapılan araştırmalar da arpa şist tabakaları üzerinde resmedilmiş olarak bulunmuştur. Bunun Renntier zamanının Glyptisch devrine ait olduğu ve bu suretle arpanın burada da çok eskiden beri yetiştirilmiş olduğu öğrenilmiştir.

Arpanın İtalya'da Mondsee'de su üzerinde mesken kurma devrinde mevcut olduğu yapılan araştırmalarla meydana çıkarıldığı gibi Roben Hausen de yaptığı araştırmalarda Taş devrine ait başaklar bulmuştur.

Arpanın kökenine gelince: De Candole, Körncke, Vavilov ve diğer araştırıcılara göre Ön-Asya diye adlandırılan ve içerisinde Anadolu, Suriye, Filistin, Irak, İran Afganistan, Hindistan'ın kuzeyi ve Pamir yaylasının eteklerinin bulunduğu geniş bir bölgeyi kapsar.

Kültür arpasının orijini Ege ve Doğu Akdeniz çevreleridir. Çünkü iki sıralı arpaların yabani türü olan Hordeum spontaneum Koch bütün orta doğuda H. agriocrithon Aberg ise Doğu Anadolu'da, Kafkasya'da ve Afganistan'da bol olarak bulunmaktadır.

Ege bölgemizin arpaları Birinci Dünya Savaşı'na kadar İzmir arpası adı ile dünyaca tutulan altı sıralı düz kılçıklı arpalardı. O zamanlar İzmir arpası İngiliz viskisinin ana maddesini oluştururdu. Ege'den Kaliforniya'ya götürülen İzmir arpası burada Japon arpası ile melezlenip ünlü Atlas arpası elde edilmiştir. Bugünde Kaliforniya'da geniş ekimi yapılan bu arpa İngiliz biracılığını beslemektedir. Dünyaca ünlü arpa koleksiyonları içinde Ege ve Küçük Asya arpaları önemli yer tutmaktadır.

Taneleri bakımından arpalar üç grupta toplanır.

1-Beyaz arpalar: Kavuzlarda ve tanenin diğer katlarında renklilik bulunmayan arpalara beyaz taneli arpalar denir. Tane rengi yönünden dünyada en çok kültürü yapılan arpalar bu gruba girer.

2-Koyu renkli arpalar: Kavuzlarda, meyve kabuğunda, aleuron da renk pigmentleri lokalize olmuştur. Tane renkli görülür. Siyah renk genellikle hakimdir.

3-Çakır arpalar: Meyve kabuğu özellikle aleuron katı renkli olan arpalara çakır arpa denir.

[değiştir] Arpanın Bitki Özellikleri

Çimlenen bir arpa tanesi 5-8 kökçük verir. Bu kökçükler kısa bir zaman sonra yok olarak toprağa yakın boğumlardan meydana gelen kökler toprağın 25-30 cm derinliğinde yayılarak bitkiyi beslerler. Bazı kökler ise toprağın derinliklerine inerler.

Arpada kökün büyümesi ilk devrelerde çok kuvvetlidir ve bu durum bitkinin başak çıkarmasına kadarda devam etmektedir. Arpada kökün ilk devreler de kuvvetli olarak büyümesinin sebebi diğer buğdaygillere nazaran yetişmesinin daha kısa olmasındandır. Arpa filizleri yeşil renktedir bazılarında ise menekşe renginde antosiyan lekelerine de rastlanır. Buğdaygiller içersinde en çok kardeşlenendir. Normal olarak 5-8 kardeş verir. Arpada dilcik ve kulakçık çok kuvvetli olarak gelişmiştir yaprakları diğer buğdaygillerden daha geniştir. Uzunluğu 13-23 genişliği ise 0,5-1,8 cm dir. Gövdesi ortalama 35-100 cm kadar boy alır. Genel olarak çok sıralı arpalar boyca iki sıralılardan daha kısadır.

Arpada başak beşinci bazen de sekizinci boğumdan sonra çıkar. Ortalama 8-15 cm boyundadır. İki sıralı arpalarda çok sıralılara nazaran daha uzundur. Başaklar başak ekseni üzerinde teker teker otururlar ve bir çiçeklidirler. Başak ekseni üzerindeki çiçeklerden yalnız ortadaki tane tutma kabiliyetinde ise başak iki sıralı aksi takdirde çok sıralıdır.

İki sıralı arpalarda döllenme açık olup yabancıdır. Döllenme sırasında havanın sıcaklığı düşük olursa çiçekler açamayacaklarından döllenme kendi kendisine olur. Döllenmenin açık ya da kapalı olması ıslah içinde önemlidir.

Bir arpa tanesi genel olarak bir karyopsis ile ona dıştan yapışık bulunan iç kavuz, kapçık ve başakçık ekseni kalıntısından oluşur. Çıplak arpa çeşitlerinde ise iç kavuz ve kapçık karyopsise yapışık olmadığından harman sonunda elde edilen ürün çıplak tanelidir. Gerek karyopsis gerekse kavuzların özellikleri çeşitlere göre az çok değişiklikler gösterir. Karyopsis en dışta meye kabuğu (pericarp) ve onun altında tohum kabuğu (testa) ile bunlar tarafından çepeçevre sarılan besi doku (endosperm) ve embriyoyu kapsar. Arpa tanesi yaklaşık 8-12 mm uzunluk, 3-4 mm genişlik ve 2-3 mm kalınlıktadır. Bu boyutlar çeşitlere ve özellikle iki ya da altı sıralı ve sık ya da seyrek başaklı oluşuna göre değişir. Bin tane ağırlığı 30-62 gr hektolitre ağırlığı 60-72 kg arasında bulunur. Bileşiminde yaklaşık %67-68 azotsuz ekstrak %9,5 ham protein %10-14 nem %3,9 ham selüloz %2,1 ham yağ ve %2,2 kül bulunur. Hazmolunur maddeler oranı ise %62,4 ekstrak maddeler %6,6 protein %1,9 yağ ve %1,3 selülozdur.

[değiştir] Türler

• Hordeum arizonicum
• Hordeum bogdanii
• Hordeum brachyantherum
  • alt türü (subsp.) brachyantherum ve californicum
• Hordeum brevisubulatum
  • subsp. brevisubulatum, iranicum, nevskianum, turkestanicum, and violaceum
• Hordeum bulbosum
• Hordeum capense
• Hordeum chilense
• Hordeum comosum
• Hordeum cordobense
• Hordeum depressum
• Hordeum erectifolium
• Hordeum euclaston
• Hordeum flexuosum
• Hordeum fuegianum
• Hordeum guatemalense
• Hordeum intercedens
• Hordeum jubatum
• Hordeum lechleri
• Hordeum marinum
  • subsp. marinum ve gussoneanum
• Hordeum murinum
  • subsp. murinum, glaucum, ve leporinum
• Hordeum muticum
• Hordeum patagonicum
  • subsp. patagonicum, magellanicum, mustersi, santacrucense, and setifolium
• Hordeum parodii
• Hordeum procerum
• Hordeum pubiflorum
  • subsp. pubiflorum ve halophilum
• Hordeum pusillum
• Hordeum roshevitzii
• Hordeum secalinum
• Hordeum stenostachys
• Hordeum tetraploidum
• Hordeum vulgare
  • (Hordeum vulgare subsp. vulgare)
    • two-rowed barley (Hordeum vulgare f. distichon)
    • six-rowed barley (Hordeum vulgare f. hexastichon, Hordeum vulgare f. agriochriton)
  • wild barley (Hordeum vulgare subsp. spontaneum)tr:Arpa