Sojuz (pojazd kosmiczny)
Z Wikipedii
Aby zapobiec konfliktom edycji inni użytkownicy proszeni są o niedokonywanie w nim zmian do czasu usunięcia tego komunikatu lub skontaktowanie się z wikipedystą Astromp.
Sojuz – nazwa serii radzieckich i rosyjskich wielomiejscowych pojazdów kosmicznych przeznaczonych do lotów po orbicie okołoziemskiej. Mogą one zabrać na swój pokład załogi liczące maksymalnie do trzech osób. Od 1967 Sojuzy są najbardziej pewnym środkiem transportu zapewniającym bezpieczny transport kosmonautów na orbitę. Zgodnie z radziecką tradycją nazwy Sojuz zaczęto również używać do rakiety nośnej, która wynosiła na orbitę ten statek kosmiczny.
Spis treści |
[edytuj] Historia rozwoju statków kosmicznych Sojuz
[edytuj] Wczesne projekty
W 1962 w biurze doświadczalno-konstrukcyjnym kierowanym przez Siergieja Koroliowa (OKB-1 – obecnie RKK Energia) powstała koncepcja stworzenia kompleksu rakietowo-kosmicznego o nazwie Sojuz. Celem jaki przyświecał temu pomysłowi było przeprowadzenie załogowego lotu wokół Księżyca. W skład wspomnianego kompleksu miały wchodzić trzy oddzielne pojazdy: załogowy statek kosmiczny oznaczony jako 7K (pierwotna nazwa Sojuz A) oraz dwa bloki napędowe: 9K (Sojuz B) i 11K (Sojuz W). Sojuz A miał być pojazdem dla dwuosobowej załogi. Moduł Sojuz B był członem napędowym pozwalającym na skierowanie statku załogowego w kierunku Księżyca. Z kolei Sojuz W miał być wyposażony w zbiorniki z paliwem, przy pomocy których mogły być zasilane silniki Sojuza B. Każdy z tych pojazdów kosmicznych miał być oddzielnie wynoszony na orbitę okołoziemską przy pomocy rakiet nośnych typu R-7. Połączenie wszystkich modułów w jedną całość miało mieć miejsce dopiero na orbicie. Operacja ta nastręczała konstruktorom najwięcej problemów.
W 1964 zrezygnowano z realizacji tych planów. Zmianie uległa koncepcja sposobu przeprowadzenia samego lotu. Przyjęto wówczas założenie, że lot po orbicie Księżyca będzie możliwy do zrealizowania przy wykorzystaniu rakiety nośnej typu Proton i przy pomocy statku typu UR500K-Ł1 (УР500К-Л1). W późniejszym okresie radzieckiego programu księżycowego statek 7K stał się podstawą do przygotowania dwóch innych pojazdów: 7K-Ł1 (7К-Л1) – załogowego pojazdu mogącego oblecieć Księżyc (testowane w ramach programu Zond) oraz ŁOK - Łunnyj Orbitalnyj Korabl (ЛОК) – statku mogącego wejść na orbitę Księżyca. Oba jednak nie są formalnie zaliczane do pojazdów typu Sojuz i dlatego też nie będą one opisywane w tym artykule.
[edytuj] Sojuz
[edytuj] 7K-OK
Na bazie statku 7K rozpoczęto projektowanie modelu oznaczonego jako 7K-OK (ОК - Орбитальный Корабль) – wielozadaniowego trzymiejscowego statku przeznaczonego do wykonywania operacji manewrowania i cumowania na orbicie okołoziemskiej, przeprowadzania eksperymentów naukowych oraz przejścia kosmonautów ze statku na statek przez otwarty kosmos. Indeks wprowadzony przez ministerstwo obrony Związku Radzieckiego to 11F615 (11Ф615). Pojazdowi pozostawiono nazwę Sojuz przewidzianą wcześniej dla statku dla programu księżycowego.
System dokowania pojazdu 7K-OK. składał się z systemu zbliżania „Igła” i dwóch typów węzłów cumowniczych: aktywnego (A) oraz pasywnego (P). W zależności od tego rozróżniano modele 7K-OK(A) oraz 7K-OK(P). Węzły umożliwiały wprawdzie sztywne połączenie statków kosmicznych, ale nie posiadały wewnętrznego włazu i przejście kosmonautów do drugiego pojazdu możliwe było tylko poprzez wyście na zewnątrz statku.
Trzy pierwsze starty pojazdów bezzałogowych zakończyły się fiaskiem i ujawniły poważne usterki w jego konstrukcji. Pierwszy start modelu 7K-OK nastąpił 28 listopada 1966. Był to satelita Kosmos 133. Niestety nie mógł on ustabilizować swojej orbity i gdy realna stała się groźba, że podczas powrotu na Ziemię wyląduje na terenie Chin uruchomiono mechanizm samozniszczenia. 14 grudnia 1966 podczas próby startu doszło do eksplozji rakiety nośnej na platformie startowej. Fiaskiem zakończył się również trzeci lot. 7 lutego 1967 wyniesiono w kosmos Sojuza pod nazwą Kosmos 140. Aparat lądujący nie wylądował miękko na Ziemi. W przypadku gdyby na jego pokładzie znajdowała się załoga to nic by jej nie uratowało.
Inżynierowie, którzy nie zdążyli wykryć oraz usunąć wszystkich błędów konstrukcyjnych statku byli przeciwni, aby podczas kolejnego lotu na pokładzie Sojuza znajdował się kosmonauta. Jednak pod wpływem nacisków politycznych 23 kwietnia 1967 w kosmos na pokładzie statku Sojuz 1 wyruszył Władimir Komarow. Wstępnie planowano, że następnego dnia na orbitę okołoziemską wyruszy statek Sojuz 2 z trzyosobowa załogą, w której byli: Walerij Bykowski, Jewgienij Chrunow oraz Aleksiej Jelisiejew. Oba statki miały połączyć się na orbicie, a Chrunow i Jelisiejew mieli przesiąść się do Sojuza 1. Wkrótce po starcie Komarowa okazało się, że w jego statku nie otworzyły się w pełni baterie słoneczne, a w związku z tym pojazd miał za mało prądu aby przeprowadzić planowane dokowanie. Podjęto decyzję o odwołaniu startu Sojuza 2. Cel wyprawy zmieniono na lot autonomiczny po orbicie okołoziemskiej. Niestety misja miała tragiczny koniec. Podczas operacji powrotu na Ziemię nie zadziałał prawidłowo system spadochronowy, który na wysokości 7 kilometrów miał rozpocząć wytracznie predkości przez Sojuza. Kapsuła z kosmonautą roztrzaskała się o Ziemię i całkowicie spłonęła.
Katastrofa Sojuza 1 oraz śmierć Komarowa były mocnym ciosem dla radzieckiego załogowego programu kosmicznego. Podczas ustalaniu przyczyn wypadku stwierdzono wiele usterek i błędów konstrukcyjnych. Jednym z nich była wada głównego spadochronu, którą ujawniono również w statku Sojuz 2. Gdyby doszło do jego startu to i ten lot mógł mieć tragiczny koniec.
Po przeprowadzeniu niezbędnych zmian w projekcie pojazdu w październiku 1967 doszło do kolejnego startu dwóch bezzałogowych pojazdów, które oznaczono jako Kosmos 186 i Kosmos 188. Oba spotkały się na orbicie okołoziemskiej i po raz pierwszy doszło wówczas do połączenia dwóch statków kosmicznych. Ten sukces spowodował, że w październiku 1968 zdecydowano się na kolejny lot załogowy. Tym razem był to Sojuz 3 z Gieorgijem Bieriegowojem na pokładzie. Pomimo tego, że nie doszło do połączenia z Sojuzem 2 (wystrzelonym wcześniej).
Bardzo szybko, bo już w styczniu 1969 wyniesiono w kosmos dwa kolejne statki załogowe – Sojuz 4 i Sojuz 5. Po raz pierwszy doszło wówczas do połączenia na orbicie dwóch pojazdów załogowych a dwójka kosmonautów przeszła z jednego statku do drugiego. Później był jeszcze grupowy lot 3 statków typu Sojuz 6, 7 i 8 (nieudana próba połączenia dwóch Sojuzów) oraz długotrwały 18-dniowy lot Sojuza 9. W sumie wystrzelono w kosmos 16 statków Sojuz typu 7K-OK ( w tym 8 załogowych) start 17 pojazdu w grudniu 1966 zakończył się eksplozja na platformie startowej.
[edytuj] 7K-T
W 1969 gdy było wiadomo, że wyścig na Księżyc wygrały Stany Zjednoczone, w ZSRR intensywnie rozpoczęto prace nad skonstruowaniem długotrwałej stacji orbitalnej. Problem dostarczania na jej pokład kosmonautów rozwiazano poprzez stworzenie w krótkim czasie nowej wersji Sojuza oznaczonej jako 7K-T (7К-Т) (litera T oznaczała statek transportowy). Pojazd wyposażono w aktywny węzeł cumowniczy posiadający wewnętrzny luk przejściowy. Indeks wprowadzony przez ministerstwo obrony Związku Radzieckiego dla wersji cywilnych, udających się w kierunku stacji Salut to 11F615A8 (11Ф615А8), a dla wersji wojskowych, do stacji Ałmaz to 11F615A9 (11Ф615А9). Pojazd posiadał własne baterie słoneczne i był zdolny w locie autonomicznym pozostawać na orbicie przez 3 dni, a w składzie stacji orbitalnej przez 60 dni.
Podczas dwóch pierwszych lotów załogowych kosmonauci nie używali skafandrów. Pierwszy start statku 7K-T nastapił 23 kwietnia 1971. Trójka kosmonautów na pokładzie Sojuza 10 miała przycumować swój statek do stacji Salut 1, przejść na jego pokład i pracować tam przez kilka tygodni. Pierwsza faza operacji dokowania przebiegła prawidłowo, ale później kosmonauci nie mogli otworzyć wewnętrznego włazu i musieli przedwcześnie wrócić na Ziemię. Kolejny lot załogowy tego typu statku miał tragiczny finał. Po blisko czterech tygodniach pobytu na stacji Salut podczas powrotu Sojuza 11 na Ziemię doszło do rozhermetyzowania kabiny i śmierci kosmonautów Dobrowolskiego, Wołkowa i Pacajewa.
Statek musiał zostać przekonstruowany aby zapewnić maksymalne bezpieczeństwo kosmonautom. Wprowadzono także zasadę, że podczas krytycznych faz lotu: startu, operacji dokowania oraz lądowania załoga była ubrana w skafandry kosmiczne Sokoł-K. Modernizacja Sojuza, w tym nowy system podtrzymywania życia spowodował, że wzrosła waga statku i loty na jego pokładzie mogło odbywać nie więcej jak dwóch kosmonautów. Poza tym zastąpiono ogniwa słoneczne bateriami, które posiadały zapas energii na około dwa dni. Poza tym zainstalowanio na nim nowy system zblizania oraz ulepszony system spadochronów. Pierwszy start zmodyfikowanego Sojuza 14 nastąpił 3 lipca 1974. Pomimo różnych modyfikacji, jakie statek przechodził w późniejszych latach, utrzymano dla niego oznaczenie 7K-T (niektóre źródła mówią, że statki Sojuz 10 i Sojuz 11 posiadały oznaczenie 7K-OKS).
Statki typu 7K-T były podstawowym środkiem transportowym radzieckiego programu załogowego w latach 1971-1981. W sumie z ich udziałem zrealizowano 29 załogowych wypraw na stacje: Salut i Ałmaz (Salut 3 i Salut 4).
[edytuj] 7K-TM (Projekt ASTP)
24 maja 1972 Związek Radziecki oraz Stany Zjednoczone podpisały umowę dotyczącą współpracy w kosmosie, która przewidywała m.in. wspólny załogowy statków Sojuz i Apollo. Program otrzymał nazwę ASTP (Apollo-Soyuz Test Project). Jeszcze w tym samym roku radzieccy inżynierowie przystąpili do prac nad modyfikacja statku 7K-T. Specjalnie na potrzeby wspomnianej misji przygotowali wersję oznaczaną jako 7K-TM (TM – oznaczało transportowy modyfikowany). Statek był przeznaczony dla dwóch kosmonautów. Indeks wprowadzony przez ministerstwo obrony Związku Radzieckiego dla tego modelu to 11F615A12 (11Ф615А12).
Pojazd otrzymał nowe androgenne peryferyjne urządzenie cumownicze APDS-75 (APDS - Androgynous Peripheral Docking System), które pozwalało połączyć Sojuza do śluzy powietrznej zainstalowanej na statku Apollo. Poza tym poprawiono system podtrzymywania życia oraz zainstalowano ponownie bateria słoneczne. Zastosowane środki wydłużyły do siedmiu dnia czas autonomicznego lotu tej wersji statku. Podczas startu nowego statku po raz pierwszy użyto nowej, zmodyfikowanej rakiety nośnej typu Sojuz U.
Nowy statek po przeprowadzonych zmianach musiał zostać sprawdzony podczas lotów bezzałogowych. Pierwszy taki test przeprowadzono 3 kwietnia 1974 (obiekt oficjalnie nosił nazwę Kosmos 638) a drugi 12 sierpnia 1974 (Kosmos 672).
Po następnym locie testowym Sojuza 16, tym razem załogowym, 15 lipca 1975 wystartował Sojuz 19 i dwa dni później połączył się z amerykańskim statkiem kosmicznym Apollo. Było to pierwsze w historii astronautyki połączenie w kosmosie pojazdów skonstruowanych rywalizujących do tej pory pomiędzy sobą krajach. Kosmonauci obu krajów mogli przechodzić z jednego statku do drugiego.
Kolejne połączenie obiektów kosmicznych obu krajów nastapiło dopiero po 20 latach gdzy wahadłowiec Atlantis realizujący misję STS-71 przycumował do stacji orbitalnej Mir.
Na potrzeby programu ASTP zbudowano w sumie 6 statków 7K-TM, z czego wykorzystano na jego potrzeby cztery pojazdy. Piąty wystartował 15 września 1976 jako Sojuz 22 i miał na swoim pokładzie skonstruowana w NRD kamerę do fotografowania powierzchni Ziemi MKF-6. Szósty egzemplarz nigdy nie został wyniesiony w kosmos.
[edytuj] Sojuz T (7K-ST)
W 1965 w jednej z filii CKBEM – Centralnego Biura Konstrukcyjnego Eksperymentalnej Budowy Maszyn (ЦКБЭМ) na zlecenie Ministerstwa Obrony ZSRR zaczął powstawać projekt wojskowo-badawczej wersji statku 7K-OK, który na tym etapie otrzymał oznaczenie 7K-WI (7К-ВИ - Военно-Исследовательский). Projekt ten nosił również nazwę Zwiezda (nie należy go jednak mylić z modułem Międzynarodowej Stacji Kosmicznej). W 1967 jego rozwój został spowolniony z uwagi na to, że pojawiła się koncepcja budowy załogowej stacji orbitalnej o przeznaczeniu wojskowym.
Kontynuacją rozpoczętych wcześniej prac był model 7K-S (7К-С), gdzie literka S oznaczała statek do celów specjalnych. Było to rozwinięcie wersji 7K-OK, ale z licznymi modyfikacjami. Na początku 1970 ostatecznie zaniechany został projekt Sojuza WI jako kompleksu wojskowo-badawczego. Pomimo tego nadal prowadzono prace nad modelem 7K-S. Miał to być wojskowy statek kosmiczny mogący wykonać lot autonomiczny. Dzięki długotrwałej pracy nad tym modelem było możliwa gruntowna zmiana wielu systemów pokładowych statku. Pojazd otrzymał nowy system napędowy i nawigacyjny oraz komputer pokładowy. Poza tym udoskonalono m. in. system komunikacyjny, a także system zapewniający bezpieczne lądowanie tego aparatu.
Węzeł cumowniczy zaprojektowany na potrzeby tego pojazdu był wykorzystywany od 1971 już w statkach typu 7K-T. Gdy w 1974 pierwsze statki 7K-S były już gotowe wojsko niespodziewanie całkowicie straciło zainteresowanie tym projektem. Dlatego też postanowiono przystosować tą wersję, aby mogła latać w kierunku stacji Salut 6 i 7. Zmodyfikowany model otrzymał oznaczenie 7K-ST, a oficjalną nazwę Sojuz T (litera T oznaczała statek transportowy). Indeks wprowadzony przez ministerstwo obrony Związku Radzieckiego to 11F732 (11Ф732).
Przeprojektowana i „odchudzona” kabina Sojuza T mogła ponownie pomieścić trzech kosmonautów ubranych w skafandry kosmiczne Sokoł. Ponownie pojazd został wyposażony w baterie słoneczne co pozwoliło na przedłużenie możliwości autonomicznego lotu do 4 dni. Czas przez jaki statek mógł znajdować się w składzie kompleksu orbitalnego został wydłużony do 180 dni.
Równolegle z rozwojem modelu 7K-ST wykonano trzy próbne loty przygotowanej wcześniej wersji 7K-S: pierwszy start miał miejsce 6 sierpnia 1974 (Kosmos 670) a trzeci 29 listopada 1976 (Kosmos 869).
W pierwszy lot próbny bez załogi statek 7K-ST wyruszył 4 kwietnia 1978 jako Kosmos 1001. Po dwóch kolejnych tego typu testach 5 czerwca 1980 został przeprowadzony lot załogowy Sojuza T-2. Od tego czasu statek Sojuz T dostarczał kolejne załogi na stacje orbitalne Salut 6 i Salut 7. Ostatni start statku tego typu (Sojuza T-15) odbył się 13 marca 1986.
W sumie wystrzelono 3 bezzałogowe statki 7K-S (7К-С) oraz 17 statków „Sojuz-T”: 14 załogowych i 3 bezzałogowe. Start jednego pilotowanego „Sojuza-T” nie odbył się z powodu pożaru rakiety nośnej na platformie startowej (we wrześniu 1983 roku). Kosmonauci zostali uratowani przy pomocy Awaryjnego Systemu Ratowniczego (САС).
