Val d'Aran

Un article de Wikipèdia, l'enciclopèdia liura.

**Val d'Aran**
Provincia	Provincia de Lhèida
Caplòc	Vielha
Gentile	Aranés
Lengües oficiaus	Occitan (Aranés), Catalan e Castelhan
Populacion (2003)	8.373
Estenuda	620,47 km²
Densitat de populacion	134'03 ab/km²
Municipis	9
Terçons	6

Somari

1 Generalitat
2 Istòria
3 Administracion
4 Es municipis arenesi
5 Es terçons aranesi
6 Ligams

[Modificar] Generalitat

Drapèu dera Val d'Aran

Era Val d'Aran o Aran (o Vath d'Aran, Vau d'Aran) ei un parçan d'Occitània, situat ena region istorica de Gasconha, e formant ua comarca administratiuament e istoricament assignada a Catalonha.

La capitau ei era vila de Vielha.

Lo gentilici ei aranés -esa.

Era Val d’Aran se trape ena part centrau dera sarrada pirenenca e ei era soleta Val des Pirenèus d’aiguavessant atlantic. Era sua estenuda ei de 620 km2, tèrmie ath nòrd tamb França (Arièja), ath sud damb era Alta Ribagorça e Aragon, ar èst tamb eth Pallars Sobirà e ar oèst un aute còp tamb Aragon e França (Nauta-Garona). Eth sòn arriu principau, era Garona, trauèsse e vertèbre tota era Val e desbòque en Atlantic (Bordèu). Aguest emplaçament geografic, ei a díder era sua orientacion naturau cap a tèrres occitanes, amassa damb era manca ath long des sègles d’unes bones comunicacions tamb Catalonha e Aragon, an hèt qu’era Val d’Aran age clares diferéncies tamb es autes vals e contrades catalanes tant en aspècte fisic com culturau. Era pròva mès clara d’aguesta diferéncia se manifèste en hèt d’auer coma lengua pròpia er occitan, coneishut en Aran com aranés. Era populacion censada ena Val d’Aran er an 2003 ei de 8.373 abitants e era sua economia ei complètament orientada tath sector des servicis.

[Modificar] Istòria

[Modificar] Era antiquitat

Era toponímia aranesa semble justificar qu'era poblacion anteriora as Romans ère mixta: cèlta e bascòna. Polibi nomente es airenosi. Era romanisacion siguec prohonda e siguec alavetz quan s'introdusic eth cultiu dera vinha, totun non s'efacèren pas es caracteristiques araneses. Era ciutat principal ére Vetula, eth Vielha d'aué, e siguec un pagi deth Convent juridic de Lugdunum (Sant Bertran de Comenges). Ua via romana anaue des dera actuau Tolosa a Esterri d'Anèu, e ar Urgelh. Formèc part dempús dera Novempopulania, e dempús queiguec en mas des problacions germaniques enquia colsolidà-se eth domèni visigòt en tota era region. Es musulmans estèren bèth viatge ena Val enes sues expedicions de pilhatge e represàlia, totun jamès i auec ua aucupacion permanenta.

[Modificar] Era edat mijana

Sosmetuda as francs demorèc integrada ath comdat de Comenge, mès a compdar deth segle X apartien soent ath comdat de Palhars. Es disputes territoriaus feudaus afavoriren eth manteniment d'ua independéncia reiau encara que non juridica.

En 1036 Gerberga de Foish aportèc era Val coma dòt ath sòn òme Ramir I d'Aragon, totun es comdes de Comenge sagèren fòrça viatges de hèr a valer es sòns drets, mès es aranesi se i oposèren e es soldats deth comde sigueren refusats.

En 1174 es autoritats dera Val se meteren jos era proteccion d'Alfons I de Catalonha e d'Aragon: eth tractat de Sant Andrèu de Barrabés establic era emparança catalana a cambi deth pagament d'un galin reiau o tribut de blat. Mès eth rei, damb motiu des sues actuacions politiques, ne hec donacio a Centull III de Bigòrra a cambi de vasalhatge d'aguest e des sòns successors, tant tara Val coma tath madeish comdat de Bigòrra. Era arrehilla de Centull III, Peronella, se maridèc damb Gaston VI deth Bearn en 1192, e Alfons I les balhèc eth comdat de Bigòrra mès se sauvèc eth domèni util dera Val. Eth nau rei de Catalonha e Aragon, Pere I, cedic era Val en 1201 ath comte Bernat de Comenge, a cambi (com auie estat abantes tà Bigòrra) deth vasalhatge de Bernat, tant tara Val com tath madeish comdat de Comenge. Es aranesi non acceptèren damb resignacion eth domèni de Bernat e lo combatiren damb es armes. Era des.hèta des fòrces catalanooccitanes en front des imperialistes fondamentalistes francesi en Murèth, en 1213, metec fin ara aliança catalanooccitana. Era Val d'Aran demorèc en mans dera corona catalana e Jaume I pretenec infeudá-la tàa Guillen d'Entença en 1220, mès es aranesi mostrèren era sua oposicion. Alavets Jaume I acceptec era decision aranesa e prometec qu'era Val jamès tornarie a serà-se dera corona catalana. Era fidelitat des aranesi des d'alavetz siguec constanta.

En 1295 era crotzada imperialista francesa contra Catalonha siguec des.hèta, totun es francesi aucupèren era Val en tot anexionà-la ara senescalia de Tolosa de Lenguadòc e en tot abolir es intitucions pròpies dera Val, e caleren negociacions fòrça dures entara sua restitucion. En 1298 er acòrd d'Argelers transferic era soberania dera Val a un soberan neutrau, eth rei Jaume II de Malhòrca (que comprenie tanben eth Rossellon). Pendent uns ans es governadors malhorquins (Arnau de St. Marçal de 1298 a 1307, Pere Bernat d'Asnava, de 1307 ath 1310, e Pere de Castell, de 1310 a 1313) restabliren es institucions araneses. En 1313 un arbitratge retornèc era Val ath rei Jaume II de Catalonha, qui confirmèc es Usatges e Constitucions des sòns abitants amassadi en Privilètge dera Querimònia, confirmat de nau peth rei Alfons III en 1328, e repectat tanben per Pere III dempús d'acceptar era oposicion aranesa ara venta deth territòri ath comde Hug de Palhars en 1385. Non guaire mès tard eth rei Joan II concedic as aranesi diuèrses excepmcions e drets e en 1389 es Corts de Montsó declarèren era Val part deth territòri deth Principat de catalonha (integracion confirmada dempús pera Generalitat pendent er interregne esdevengut ena mòrt deth Rei Martin en 1410), çò que metec fin de hèt ara independéncia dera Val qu'enquia alavetz sonque ère vinculada a Catalonha pera comunautat de sobirà. En 1390 es francesi manats per Louís d'Anjou tornèren a atacar era Val mès sigueren refusats. En 1396 era invasion deth comde de Foix siguec tanben refusada, e dempús era deth rei de França Carles VI en 1410, eth quau aprofitèc era mòrt deth rei catalan. Totun eran mancança de guarnicion permanenta afavoric era presa de poder ena Val des capdulhs Cabdet, Ramonet e Maixicot que la dominèren enquia que sigueren vençuts en 1477. Eth rei Ferran II d'artenhec era pacificacion complèta en 1491.

[Modificar] Eth periòde modèrn

En 1579 es ugonòts arribèren tara Val mès sigueren refusadi pes aranesi ajudats pes fòrces enviades peth rei Felip II de Castelha. Ena guèrra des Segdors, ena qué era Generalitat de Catalonha nomentèc un nau rei (eth francés Louís XIII, I de Catalonha) opausat ath rei de Castelha, es aranesi non acceptèren eth soberan francés e siguec de besonh era preséncia des tròpes catalanes. En 1651 es castelhans aucupèren era Val mès es libertats araneses sigueren respectades. Era patz des Pirinèus en 1659 permetec a França dominar ua part de Catalonha (domèni qu'encara dure) mès era Val d'Aran se mantenguex ena sua situacion juridica d'abanstes dera guèrra. En segle XVIII quan esclatèc era guèrra de Succession, ena quau Catalonha pren part ath costat deth rei-archiduc Carles III, es aranesi sigueren tanben partidaris deth madeish; titun es francesi artenheren plaçar coma rei a Felip V e era Val siguec conquerida peth francés Arpajon en tot èster sosmetuda a hòrti tributs. Gaspar, baron de Les, siguec nomentat governador (era familha senhoriau de Les ère tradicionaument francofila e sigueren ath cap de quauques revòutes a favor de França; eth pair de Gaspar siguec excecutat pr'amor dera sua actitud a favor de França ena guèrra de Succession). Eth nau governador se caracterisèc peth sòn despotisme.

En 1715 era Val demorèc excluida deth decret de Nau Planta que metec fin ara independéncia des reines dera Corona Catalana (eth Principat, Aragon, Valencia e Malhòrca). Felip V confirmèc es drets des aranesi mès en 1717 Gaspar tornèc a èster nomenat governador. En 1719 es francesi aucupèren era Val e exerciren ua repression forena (mès encara que Gaspar) jos eth comandament deth frances Champier, que finaument siguec destituït en conseishé-se es sòns excèssi. Eth tractat de Madrid retornèc era Val a Espanha e Felip V restablic es libertats des aranesi e eth dret deth liure comèrç damb França,. En 1735 les concedic era exempcion der impòst deth papèr segerat (Privilètge qu'encara se manten).

[Modificar] Eth periòde contemporanèu

Eclesiasticament era Val d'Aran depenie deth Bisne de Comenges mès en 1770 eth Sant Pare Climent XIV accedic a que passèsse tara jurisdiccion deth Bisbat d'Urgelh, traspàs que siguec efectiu en 1804. En 1794 siguec aucupada pes francesi pendent era Gran Guèrra e retornada dempús (1796) a cambi d'auantatges ena isla de Santo Domingo. Conquerida Catalonha per Napoleon pendent era Guèrra deth Francés (1810), era Val siguec aucupada pes tròpes franceses establides en Principat. En 1812 siguec incorporada ath departament francés dera Garona Nauta e totes es libertats sigueren abolides. Derrotadi es francesi (1814) era aucupacion encara contunhèc damb era esperança de conservà-la enquia qu'en 1815 Ferran VII n'ordenèc eth conqueriment e era incorporacion ath corregiment der Talarn, causa que non siguec acceptada de bon grad pes aranesi.

En 1820 era constitucion liberau includís era Val ena província de Lhèida, en tot crèisher eth descontet e en tot méter as aranesi en braci der absolutiste Carlos. En 1822 se proclame era regència d'Urgelh en nòm deth rei Carlos, e encara que vençuda era regéncia, era Val se mantenguec carlina enquia 1823 damb era queiguda deth regim liberau. En 1835 torne a èster en mas deth pretendent carlin Carlos, totun es liberaus la recupèren as pògui mesi, maugrat que tornéc a quèir en mans des carlins diuèrsi còps enquia 1840. Dempús d'ans de tranquilitat, en 1944, damb era derròta de Hitler en França, es exilats catalans e espanhòus, dirigits sustot peth Partit Socialista Unificat de Catalonha e eth Partit Comunista d'Espanha dominèren era region ben lèu. Franco manèc er exercit mès enquiar an 1948, en qué se dauric un tunèu que permetec mantíer es conunicacion en iuèrn, non se podec expulsar as resistents antifranquistes.

En 1979 er Estatut d'Autonomia de Catalonha remassèc es singularitats dera Val en tot reconéisher es peculiaritats istoriques e administratiues e restablic es sues institucions, eth Conselh Generau e eth Síndic, restabliment efectiu en 1991. En 1983 eth President dera Generalitat signèc eth Decret qu'adoptaue nòrmes ortografiques tar aranés. Eren ues Nòrmes elaborades per ua comission d'expèrts catalans, occitans e aranesi que seguien es plantejaments dera grafia tradicionau qu'establie er Institut d'Estudis Occitans. Desempuish 1982 er aranés comencèc a impartí-se en totes es escòles dera Val, e en 1994 eth Conselh Generau aprovèc eth reglament der usatge oficiau der aranés.

[Modificar] Administracion

Era administracion tradicionau dera Val ère a tres nivèus: es vesins, assamblèa generau des caps de familha; es cònsols, formats pes representants de cada vila; e eth Conselh Generau d'Aran, format per representants nomenats pes cònsols. Eth rei ère representat peth baile, mès tard governador, eth quau recaptaue es tributs.