Nauts Pirenèus

Un article de Wikipèdia, l'enciclopèdia liura.

Eths Nauts Pirenèus (65), qu'òm pòt aperar tanben eths Hauts Pirenèus (o Auts Pirenèus), que son un departament de França.

NB — Ena nòrma de l'occitan, qu'es desconselha era forma afrancesada *Hautas Pirenèas.

Departament deths Nauts Pirenèus
Region :	Miègjorn-Pirenèus
Prefectura :	Tarba
Sos-prefecturas :	Argelèrs Banhèras de Bigòrra
Populacion - Totau (1999) - Densitat	222 368 hab. 50 hab./km²
Superficia	{{{Superficia}}} km²
Arrondiments	3
Cantons	34
Comunas	474
President deu / deth Conselh generau	François Fortassin
Localisacion

[Modificar] Istòria deths Nauts Pirenèus

[Modificar] Preïstòria

Despuish plan mes de 100 000 ans, eths òmes que son presents dens er espaci deths Nauts Pirenèus.

Era preïstòria qu’a deishat documents excepcionaus tanpè eth Paleolitic mejan e sustot ath superior dens tutas ondradas e decoradas ricament a Gargàs, Lortèth, era Bastida e tanben dens eth calcari deth pèmont 30 000 ans e i a. Eras pèiras lissadas deth Neolitic que’s tròban en quantitat enas arribèras der Ador e der Arròs, eth son afluent.

Mès ua deras hòrtas originalitats deth departament qu’ei era riquessa arqueologica dera soa Protoïstòria (periòde de 2000 avant Jèsus-Crist dinc ar’arribada deths Romans en 56 av. J.-C.).

Pendent aqueth doble millenari, eras tribús celtibèras que s’installan hortament sus eths soms deras còstas on amenatjan vertadèras ciutadèlas de tèrra e de husta (oppidums). Quauquas uas que demoran encòra en un bon estat relatiu, coma era de " Castèth Crabèr " ara Garda sus mes de 6 ha.

[Modificar] Era colonizacion romana

Aqueth pòble aperat " Bigerrion " peths Romans qu’a deishat mes de 200 menhirs, dolmens, cromlechs e tumuli sus eths platèus de Ger e de Lanamesa, un vertadèr tresaur arqueologic.

Pendent 5 sègles eths Romans qu’ocupan eth territòri Bigerrion e desvelòpan ua remirabla mesa en valor der espaci basada sus un hialat plan sarrat de " villas ", poderosas entrepresas agricòlas tostemps ath mes pròche der’Ador, der’Eishés, der’Arròs e enas arribèras deras vaths pirenencas. Que n’em a mes de 20 villas conegudas ath dia de uei. Eths romans que basteishen duas villas o dus nuclèus urbans a Tarba, ena plana e sus er'aiga. Bigòrra o Sent Leser a 20 km. a capvath sus un oppidum que pòrta era sola muralhada maçonada deth departament sus quasi un kilomètre de longor. Eras descobèrtas arqueologicas que s’i multiplican.

[Modificar] Er’edat mejana deras abadias

Era longa edat-mejana de 500 dinc a 1500 qu’ei ua epòca agitada e troblada. Eras granas invasions deth sègle IV tau IX qu’an destrusit eras villas e eras vilas romanas. Er’insecuritat qu’ei grana. Eths premèrs contes de Bigòrra que son installats de cap a 840 a Sent Leser-Bigòrra tot premèr e a Tarba après, ath sègle XII,dens ua dobla vila fortificada : era ua espiscopau ar’entorn dera glèisa dera sèda, er’auta condau ar’entorn deth Brauhauban. Era mèrca originau der’edat-mejana sus eths Hauts Pirenèus que demora eth hialat hèra sarrat de eras abadias benedictinas tanpè eth sègle VII. Que segueishen eths camins de Sent Jaques de Compostèla e que’us asseguran. De cap a 1200, que n’i a un bon dotzenat : clunisianas dab Sent Leser, Sent Savin, Sent Pèr de Bigòrra o Madiran, ua cisterciana dab er’Escaladiu, totas plan renomadas.

Aths sègles XIII e XIV, era Bigòrra que pateish maishantament dera longa guèrra feodau entre eras duas monarquias francesa e anglesa a qui e’s somet successivament. Se Petronilha , eficàcia contessa qui avó cinc marits, assegura er’integralitat deth contat, non n’ei pas brica parelh dab eth son arrehilh Esquivat qui perd definitivament era Ribèra Baisha, tot eth capvath dera Bigòrra.

[Modificar] Dera pèsta tàras guèrras de religion

De 1300 tà 1425, eth Contat que passa devath sequèstre deths reis de França e eth prestigiós Gaston Febus n’i pòt pas arren. Era grana pèsta negra venguda d’Espanha enlà que tua era quasi mitat dera populacion : temps deths maishants !

Se ua bona lançada economica e s’anonça de cap a 1500, eras guèrras de religion de 1569 tà 1589 que botan era Bigòrra dera planha dens ua tarribla horrèra militària : pilhatge, violéncia, destruccion e mort entà Tarba, Rabastens e Vic… Eths responsables que’n son cada un a son torn Montgomerry entaus prostestants o Blasi Montluc entaus catolics. Eras vaths pirenencas mes plan defenudas o organisadas que demoran meslèu acesadas.

[Modificar] Eths temps de prosperitat

Eth sègle XVII qu’ei tanben deths maishants entaths bigordans, d’autant mes qu’equipan Versailles, a plan bon mercat tath rei, en husta, pèiras o marbres de qualitat.

Eth Sègle Gran de prosperitat tornada qu’ei eth XVIIIau, après 1725. Qu’ei basat sus 3 pielars deths solides : eths grans particularament eth blat, eths shibaus e eths mulets, era vinha e eth vin. Vilatges e vilas que’s tornan quilhar e eth país bigordan que’s plea d’ostaus, de casteròts o de castèths d’epòca tostemps aquiu ara ! eth baron d’Etigny, indendent d’Aush, que traça rotas reiaus en longas linhas dretas qui demoran çò de màger deth noste hialat rotièr.

Era Bigòrra qu’ei prèsta entàra Revolucion, de qui va crear eth departament deths Hauts Pirenèus eth 4 de herevèr de 1790 mercés a Bertran Barère. Qu’ei compausat essenciaument dera Bigòrra e deras Quate Vaths.

[Modificar] Era formacion deth departament

Er’assemblada Nacionau (aperada constituanta) que decrèta, devath era impulsion deths dus deputats bigordans deth Tèrç Estat (Dupont de Lus e sustot Bertran Barère), que " era Bigòrra e eras Quate Vaths que formaràn un departament e qu'er’assemblada e’s tenguerà a Tarba ".

eth pairin que n’estó Pinteville de Cernon, president deth " comitat de division ", qui causigó eth nom de " Hautes-Pyrénées ". Eth prumèr president deth Conselh Generau (aperat Directoire) qu’estó de 1790 tà 1793 eth varossés Pèir-Clar de Fondeville, visconte de Labatut.

Eras Quate Vaths estent geograficament esparricadas (Aura, Varossa, Manhoac e Nestés), que horniscón tanben territòris d’Astarac, de Comenges, de Nebosan e de Ribèra Baisha, e tanben eth Loron qui tanhèva ara " Ribèra Verdun ". Cas quasi unic en França (dab era Vauclusa) eths Hauts Pirenèus que conservèn tanben eras enclavas de l’ex-Bigòrra en Biarn.

Eth navèth departament qu’estó despartit en 5 districts (Tarba, Banheras, Vic e eths aperats " era Montanha " (Argelèrs) e " era Nèsta " (La Barta), puish en 1800 en tres arrondiments dab eras madeishas sos-prefecturas que uei.

[Modificar] Eras guèrras deths sègles XIXau e XXau

Er’invasion anglesa ath moment dera purmèra cajuda der Empèri (1814) qu’estó miada ací per Wellington simadeish contra er’armada deth Marescau Soult (combat entre Tarba e Vic) .

Ath lonh deras termièras alemandas, eths Hauts-Pirenèus non conegueràn pas mes nada ocupacion estrangèra dinc a 1942-1944. Eths efèits deras guèrras franco-alemandas que s’i trobèn :

Après era des.hèita de 1871, peth replec der Arsenal de Mulhouse mercés ath Coronèu de Reffye (creacion de l’ATS, talhèr de construction de Tarba) e eth renforçament dera garnison (duas navèras casèrnas, tres regiments qui preparan tots era " Revenja ")
En 1914-1918 pera mobilisacion de 40 000 òmes sus eth fronts e de 18 000 " arsenalistes " entàth esfòrç de guèrra, era creacion d’ua podrèra a Lanamesa, era glòria entath hilh deth país Ferdinand Foch, eth " vencedor dera guèrra ", mès tanben era mort de 6000 òmes – d’aquiu eth minimum demografic absolut de 1921 (185 000 poblants).
E pendent er’Ocupacion (noveme de 1942 – aost de 1944) pera vajuda enas seuvas d’un sarròt de maquís (Esparròs, Nistòs, Palhòla, Sombrun…) e eth ròtle deths pòrts de montanha dens eths hialats d’escapada de cap ar’Espanha.

Eths Hauts Pirenèus qu’an viscut tanben eths dramas de l’Espanha vesia : emigrants dera misèra aragonesa (pera vath d’Aura), refugiats hujant eras guèrras carlistas, puish, ara fin dera guèrra civiu de 1936-39, ath franquisme. Era frontèra que demorarà barrada dinc a 1950 e n’ei pas qu’en 1976 qu’ua ligason rotèra ei establida (tunèl Aranhoet-Bielsa). En 1986, Espanha qu’ei integrada ar’Union Europenca, çò qui amiarà era disparicion de la doana termièra.

[Modificar] Eras mudasons economicas deths sègles XIXau e XXau

Eth sègle XIX qu’a transformat un país pro praube (qui èra d’aulhors estacat a Aush pendent eth Regim Ancian) e patissent d’un suberpoblament rurau (maximum absolut : 251 000 poblants en 1851) en un departament " toristic " mercés a dus atots :

Eth termalisme, vielh dejà, de qui s’espandeish dab er’epòca romantica qui hè devier " ara mòda " era montanha e amia eth " tout Paris " a vénguer entà i " préner eras aigas ", sustot a Banheras de Bigòrra, " er’Atèna deths Pirenèus " (Chateaubriand, Hugo, Lamartine, G. Sand).

Gavarnia e eras soas " hastiosas galihòrças " que simbolisan eth torisme naishent e eths soms, dejà tots vençuts ath mei deth sègle, que hèn vàger eth " pireneisme ".

Lorda après eras aparicions de 1858, qui pòt hèr vénguer eths pelegrins mercés ar’ajuda dera piosa imperatriça Eugenia e sustot ara via de camin de hèr (1866). Eth gran pelegrinatge nacionau de 1872 qu’aubreish era tempsada de Lorda, vila mariau.

Lonh deths bacins carboèrs, eth departament deths Nauts Pirenèus que demora a despart dera premèra Revolucion industriau e er’Arsenal qu’i ei era sola grana industria.

[Modificar] Era hada electricitat

Era segonda revolucion industriau qu’ei entaths Nauts Pirenèus era dera hada electricitat, ena fòrma deth carbon blanc e de totas eras industrias seguentas (materiau d’equipament electric, electrò-quimia, electrò-metallurgia) dab tres grans fasis :

Era gahada deras hautas cajudas e eras purmèras centraus idro-electricas ara debuta deth sègle : eth corrent, de qui no’s podèva pas transportar lonh, que devèva èster utilisat sus plaça (electrificacion ferroviària, quimia de Lanamesa e Pèirahita).
Entre eras duas guèrras : era creacion en 1921-23 d’industrias de materiau electric e ferroviari (conductas forçadas, pilònes, isolators, pòrta-catenaris, wagons…) devath er’impulsion de J.-Raoul Paul, director deths Camins de Hèr deu Meidia a Banheras e sustot ar’entorn de Tarba (Badèth, Aussun, Semeac, Soas) balhant-la atau ua tonalitat de vila obrèra. En 1983, Pechiney, bèth consomator de corrent que crea a Lanamesa ua usia d’aluminium.
Ar’entorn de 1950, er’equipament integrau per EDF (a despart deth bacin de Cauterés) dab centralas ath briu der’aiga e barratges-resèrvas (complèxe de Cap de Long-Pranhèras en 1954). Aqueras infrastructuras n’an pas creat que pòques emplecs, mès que’n demoran rotas d’interèst toristic e redevenças aras comunas qui an finançat era creacions d’estacions d’esquí (Sent Lari).

[Modificar] Economia

Era segonda mitat deth sègle XX e era soa societat de consomacion non pòrta pas qu’ua navèra industria : er electromenatgèr (SEB) a Lorda.

Era dominanta agricòla que baisha (disparicion deths 3/4 de las expleitacions) e era policultura que dèisha plaça a ua quasi-monocultura deth milhòc ena planha der’Ador, favorisada per’adaigament (sièti a Tarba dera Companhia d’Amenatjament deras Còstas de Gasconha en 1959). Mes recentament que s’an tornat desvolopar produccions de qualitat (guits taths hitges, pòrcs, vins de Madiran).

Er’importància deths lesers que valoreja eths atots deths Hauts-Pirenèus, país deth torisme deras quate sasons e deths eco-espòrts.

Sectors principaus deth torisme navèth :

Er’aur blanc : creacion d’estacions d’altitud enas annadas 60-70 (era Mongia, St Lari-Solà, Piau-Engali) puish d’unitats petitas d’esqui de hons après 1980.
Era passejada e era descobèrta dera natura (creacion en 1967 deth Parc Nacionau deras Pirenèus, hialat deths GR)
Eths espòrts ciclistas (ciclotorisme, VTT) aprofitant dera notorietat devuda ath Torn de França (etapa tradicionau deths grans pòrts pirenencs, arribadas en montanha).
Eths eco-espòrts aerians (parapenta, deltaplana) e d’aigas vivas (canoë, rafting).

D’aquiu enlà era renavida demografica dera montanha on suberviu tanben ua economia pastorala tradicionau (aulhas e vacas de carn dab muda de cap a las estivas) indispensabla entar enviroament mercés ara pluriactivitat e a ua politica d’ajudas financiaras (ISM : indemnitats especiaus montanha).

Enfin, eth Tarba gran (mes de 100 000 en’aglomeracion, era mitat deths emplecs deth departament) qu’a vist era soa importància industriau a baishar, mès que s’assegura coma centre de servicis, pòle universitari (4000 estudiants) e de tecnologias navèras.