Samar
Frå Wikipedia – det frie oppslagsverket
- Sjå òg same (fleirtyding)
Samar (tidlegare òg kalla lappar eller finnar) er eit folk som hovudsakleg høyrer heime på Nordkalotten. Namnet same er den skandinaviske forma av det samiske ordet sápmi (nordsamisk) eller saemie (sørsamisk), som viser til både område, folkegruppe og språk.
Samane som folkegruppe kan ha utvikla seg i det siste tusenåret føre vår tidsrekning, da det vart meir samhandling mellom grupper i området og desse gruppene vart meir merksame på fellestrekk og skilnader. Det var i dette tidsrommet siida- eller sijte-systemet vart utvikla. I det samiske befolkningsområdet bur det omlag 75 000 samar. Tradisjonelle samiske levevegar inkluderer reindrift, der dei følgjer etter store reinflokkar på beitevandring, og kystkultur, med kombinasjon av småbruk og fiske — gjerne kombinert med båtbygging eller anna handverk og husflid.
Mange samar snakkar ulike samiske språk, sjølv om ein stor del er vortne assimilerte og har gått over til hovudspråket i det landet dei lever i. Dette gjeld særleg sjøsamar i Noreg.
Innhaldsliste |
[endre] Etnonymet sápmi, ‘same’
Opphavet til ordet saemie (sørsam.) / sápmi (nordsam.), ’same’ er eit lån til ur-samisk/finsk frå urbaltisk *žeme ’land’ (jf. russisk земля [zemljá], som i Novaja Zemlja, ’Nyland’) til urfinsk-samisk *šämä ’landet (i nord)’, dvs den delen av Finland baltarane hadde kontakt med. Dette ordet gjennomgjekk seinare den særfinske lydendringa š → h (ei lydendring som vi ikkje fekk i samisk), så vi fekk Häme, namnet på området Tavastland (der Lahti ligg). I samisk gjekk ordet i staden gjennom lydendringa š → s, og i sterkt stadium i nordlege dialektar også gjennom dissimileringa m → pm, slik at vi fekk Sápmi, ’Sameland’. Det same ordet *sämä lånte baltarane attende frå finnane (før lydendringa š → h i finsk) som namn på Finland, i forma *šāma. Denne forma dukka så opp i seint urfinsk-samisk som *šāma. Lang ā vart til lang ō i sein urfinsk, vi fekk *sōme, som framleis er den estiske namnet på Finland (Soome), og deretter diftongering av lange midtvokalar og e → i i slutten av ord i overgangen til moderne finsk, slik at sluttresultatet er Suomi. Dei som budde i «Det egentliga Finland» (Åboland), tavastlendingane og samane, dvs. suomalaiset, hämäläiset og sápmelaččat har altså alle etnonym som går attende til same lånord, ordet for ’land’ i urbaltisk.
[endre] Historie
[endre] Samisk forhistorie i lys av moderne genforsking
Frå og med 1990-talet har dei etniske gruppene i Europa og Sibir vorte genetisk kartlagt, framfor alt med hjelp av mtDNA. Det har t.d. vist seg at den genetiske distansen mellom samar og samojedar er større enn mellom danskar og samojedar. Genetisk sett skil samane seg meir frå dei andre europeiske folka enn dei skil seg frå kvarandre, sannsynlegvis fordi dei stammar frå ei lita gruppe forfedre som kom frå ulike område.
[endre] Førhistorisk tid
Då dei germanske og baltiske folkeslaga kom til Baltikum og Norden med jordbruket, støtte dei på jegarkulturar. Desse jegarkulturane vart delt etter om dei kom inn under framand påverknad eller ikkje. Dei sørleg folkegruppene gjorde det, vart jordbrukarar, og språket deira vart utvikla til dei austersjøfinske språka. Lenger nord, utan dei same vilkåra for jordbruk, vart dei nordlege folkegruppene verande utanfor denne påverknaden, og språket deira utvikla seg i ei anna lei til samisk. Ein faktor som kompliserer dette biletet, som er konstruert med hjelp av språkhistoriske data, er at DNA-studier viser at samar og finnar faktisk skil seg frå kvarandre ein god del DNA-messig. No treng ikkje det stå i motstrid til analysen ovafor, det kan vere slik at samane tidlegare har snakka eit anna språk, men skifta til nordleg ur-austersjøfinsk (eller nordaust-ur-uralsk) etter påverknad frå m.a. finsk, men slik at det vesturalske språkområdet seinare har vorte delt, etter graden av baltisk og germansk påverknad.
Arkeologisk sett er det mogleg å knytte samane til skiferkulturen og til den kamkeramiske kulturen.
[endre] Historisk tid
Det er truleg samane Tacitus skriv om når han i Germania frå år 98 e.kr. nemner fenni. På slutten av 700-talet skriv Paulus Daconus ved Karl den stores hoff om skridfinnar, og viser til skia til samane. På 800-talet skildrar Ottar eit folk som passar rein og kallast fenni.
[endre] Sjå òg
- Duodji
- Joik
- Gamme
- Reindrift
- Runebomme
- Riddu Riđđu
- Sametinget
- Samiske språk
- Siida
- Árran
[endre] Eksterne lenker
[endre] Historie
- NOU 1994: 21: Bruk av land og vann i Finnmark i historisk perspektiv
- Søk på «same» og «samer» i Nasjonalbibliotekets fotoarkiv ca. 1880-1959
- Samenes dunkle fortid
- Sjøsamisk joik: Rester av en urgammel poesitradisjon
- The Saami Culture, University of Texas, basert på Paine 1957
- Coexistence of Saami and Norse culture reflected in and interpreted by Old Norse myths, Mundal UiB
- Kva fortel dei Norrøne skriftlege kjeldene om historia til Sørsamane? Mundal UiB 2003
- Sørsamisk historie - arkeologi, Zachrisson 2003
- Germania by Tacitus (98 e.kr), Engelsk oversettelse
- The Origin and Deeds of the Goths by Jordanes (551 e.kr), Engelsk oversettelse
- Ottars reise (ca 890 e.kr), Originaltekst med Engelsk oversettelse
- Samer i södra Gävleborgs län och Östra Dalarna (Sockenlappar)
[endre] Genetisk-Historie
- The Western and Eastern Roots of the Saami—the Story of Genetic “Outliers” Told by Mitochondrial DNA and Y Chromosomes, Tambets 2004
- Saami Mitochondrial DNA Reveals Deep Maternal Lineage Clusters, Delghandi 1998
- The Origin of the Baltic-Finns from the Physical Anthropological Point of View, Niskanen 2002
- Saami and Berbers—An Unexpected Mitochondrial DNA Link, Achilli 2005
[endre] Litteratur
- Carpelan, Christian, Asko Parpola og Petteri Koskikallio 1999: Early Contacts between Uralic and Indo-European. Mémoires de la Société Finno-Ougrienne 242.
- Rasmussen, Torkel 1999: Sámegiella lea jávkamin. 10 jagi gielain ja mielain. Sámi allaskuvlla avvoseminára raporta. skábmamánu 1.-3. beaivvi 1999. p. 16-19.
- Sammallahti, Pekka 1984: Saamelaisten esihistoriallinen tausta kielitieteen valossa. Suomen väestön esihistorialliset juuret. Bidrag till kännedom av Finlands natur och folk ; 131, S. 137-156. Helsinki, 1984.
- Sammallahti, Pekka 1989: A linguist looks at Saami prehistory. Acta borealia : Nordic journal of circumpolar societies.6(1989)no. 2
- Sammallahti, Pekka 1998: Zur Herkunft der Lappen. Jahrbuch für finnisch-deutsche Literaturbeziehungen : [Mitteilungen aus der Deutschen Bibliothek Helsinki]. Nr. 30(1998) S. 16-22. Helsinki : Deutsche Bibliothek.
- Sammallahti, Pekka 1998: The Saami languages : an introduction. Kárásjohka : Davvi girji, c1998.
