صحرا
از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد.
صَحرا به نوعی از منطقه خشک و کم‌باران در جغرافیای کره زمین گفته میشود.
از مهم‌ترین مشخصات صحراها بارش کم‌باران، کم بودن پوشش گیاهی و اختلاف زیاد دمای روزانه است. در واقع صحرا به نواحی اطلاق میشود که با کمی رطوبت، موجودات زنده و تغییر شدید دمای شب و روز مشخص می‌شوند. صحرای غربی نام یک منطقه جغرافیایی در جنوب مغرب یا مراکش است. در فارسی به صحرای بسیار خشک و خالی اصطلاحاً صحرای برهوت گفته میشود.
فهرست مندرجات |
[ویرایش] گونه‌های صحرا
صحراهای قطبی : این صحراها شامل نواحی وسیعی هستند که به‌وسیله یخ پوشیده شده‌اند و به علت پایین بودن دما و سرمای زیاد ناحیه خیلی خشک هستند.
صحراهای توپوگرافی : صحراهایی هستند که کمی رطوبت آنها به علت دور بودن از اقیانوس‌ها و قرار گرفتن در مرکز قاره‌ها و یا وجود کوههای بلند و مرتفع که جلوی بادهای اصلی ناحیه را گرفته و از رسیدن رطوبت به این نواحی جلوگیری می‌کنند، است. نمونه این نوع صحراها کویر مرکزی ایران است.
صحراهای استوایی : این صحراها که به مراتب وسیعتر از صحراهای قطبی هستند. در فاصله بین 15 تا 30 درجه شمال و جنوب خط استوا قرار دارند. به عنوان مثال می‌توان صحرای شمال افریقا و صحرای عربستان را نام برد.
[ویرایش] تخریب در صحراها
تخریب شیمیایی در صحراها به علت کمی رطوبت بندرت انجام می‌گیرد. از این جهت بیشتر قطعات و ذرات کانی‌ها و همچنین سنگ‌ها در صحراها دستخوش تغییرات شیمیایی نشده‌اند. از انواع تخریب‌های فیزیکی که در صحراها انجام می‌گیرد، می‌توان عمل نیروی ثقل (گرانشی)، انرژی باد و تغییرات درجه حرارت را نام برد که از جمله عوامل موثر در تخریب مکانیکی هستند. تغییرات درجه حرارت سبب انبساط و انقباض سنگ‌ها شده و باعث تخریب آنها میگردد. عدم وجود پوشش گیاهی در صحراها موجب میشود که مواد حاصل از تخریب به‌وسیله باد به سهولت جابجا و پراکنده شود.
[ویرایش] آبها در صحرا
مقدار آبهای جاری در صحراها بسیار کم است ولی بارانهای اتفاقی اغلب بصورترگبار نازل میشود. در نواحی خشک به علت کمی پوشش گیاهی مقدار آبی که در سطح زمین جریان می‌یابد نسبت به مناطق دیگر با پوشش گیاهی زیاد با باران مشابه خیلی بیشتر است و در نتیجه هر چند که مقدار این آبها نیز کم باشد در تخریب، حمل و نقل و رسوبگذاری در صحراها نقش مهمی دارد. در صحراها ممکن است رودخانه‌های کمی جاری هستند که از نقاط مرطوب منشاء گرفته و از صحراها عبور می‌کنند، ولی اکثر این رودخانه‌ها به حوضه‌های داخلی ریخته و وارد دریا نمی‌شوند.
[ویرایش] عمل باد در صحراها
گرچه باد از نظر فرسایش از آب به مراتب دارای اهمیت کمتری است. ولی نقش مهمی را در فرسایش صحراها به عهده دارد. در مناطق خشک که رسوبات تخریبی و سست توسط هیچ پوشش گیاهی محافظت نمی‌شوند. بادها به آسانی مواد را از جایی برداشته و در جایی دیگر انباشته می‌سازند. در نتیجه باد علاوه بر عمل حمل و نقل، عمل تخریب و رسوبگذاری را نیز انجام میدهد.
حمل مواد به‌وسیله باد باد قادر است ذرات موجود در سطح زمین را برداشته و با خود تا مسافتی حمل نماید. میزان حمل، مقدار جابجایی و سرعت ته نشست مواد بستگی مستقیم به قدرت (سرعت) باد و قطر ذرات دارد. یعنی هرچه سرعت باد بیشتر باشد می‌تواند ذرات را به ارتفاع بیشتر و به فاصله دورتر ببرد و همچنین دانه‌های درشت‌تری را با خود حمل کند. برای به حرکت در آوردن ذرات خشک سرعت کمتری لازم است تا ذرات مرطوب. بنابراین در صحراهای خشک به علت نبودن رطوبت و پوشش گیاهی حمل مواد به‌وسیله باد خیلی بهتر و سریعتر انجام می‌گیرد. سرعت باد با نزدیک شدن به سطح زمین (در اثر ایجاد اصطکاک) کم گشته ولی با دور شدن از سطح زمین به میزان سرعت آن افزوده میشود.
نحوه حمل مواد توسط باد حمل مواد به وسیله باد نسبت به وزن دانه‌ها به سه طرزیق انجام می‌گیرد :
حرکت معلق برای ذرات خیلی ریز
ذرات خیلی ریز ماسه، سیلت‌های دانه‌ریز، گرد و غبار و خاکسترهای آتشفشانی چون بسیار سبک هستند. حتی به‌وسیله بادهای خیلی ملایم به آسانی به هوا بلند شده و مدت‌ها در هوا به حالت معلق باقی میمانند. بطور کلی در شرایط عادی ذرات با قطر کوچک‌تر از 0.03 میلیمتر که در روی سطح زمین قرار گرفته‌اند می‌توانند به‌وسیله باد به هوا بلند شوند. این ذرات ممکن است صدها متر از سطح زمین بلند شده و همچنین کیلومترها جابجا شوند.
حرکت جهشی برای ذرات متوسط
باد به تنهایی نمی‌تواند ذرات متوسط را از جا بلند کند بلکه بر اثر برخورد ذرات ماسه با یکدیگر به هوا پرتاب می‌شوند که به این نوع حرکت جهشی می‌گویند. وقتی سرعت باد به حد معینی برسد ذرات ماسه شروع به چرخش و غلطیدن به سمت جلو می‌کنند که ممکن است در اثر برخورد با ذرات دیگر باعث حرکت و یا پرتاب آنها به هوا شوند. وقتی ذره‌ای به هوا بلند میشود تحت تأثیر دو نیروی نیروی گرانشی و نیروی سرعت باد، قرار می‌گیرد. ذرات در اثر نیروی گرانش به زمین برمی‌گردند ولی در اثر نیروی باد بجلو رانده می‌شوند.
حرکت چرخشی برای ذرات درشت
ذراتی که درشت‌تر هستند اغلب به سبب وزن و درشی از جا کنده نشده و در هوا پراکنده نمی‌شوند بلکه وقتی سرعت باد به‌حد کافی برسد با چرخش و یا غلطیدن به سمت جلو حرکت می‌کنند. این عمل چرخش را Reptation می‌گویند.
فرسایش به‌وسیله باد عمل فرسایش باد به دو صورت انجام می‌گیرد. :بادکند (Deflation) و بادساب (Abrasion).
[ویرایش] بادکَند
جابجایی ذرات توسط باد را بادکند می‌گویند. باد قادر است ذرات ریز و کوچک موجود در سطح زمین را بخصوص در مناطقی که فاقد پوشش گیاهی و رطوبت زیاد است به آسانی از یک نقطه به نقطه دیگر منتقل کند و ممکن است این عمل سبب کنده شدن سطح زمین و بوجود آمدن گودی‌هایی میشود که گاهی ممکن است تا صد متر عمق داشته باشند.
[ویرایش] سنگفرش بیابان
در مناطقی که ذرات درشت و ریز وجود داشته باشد باد سبب جابجا شدن ذرات ریزتر و سبکتر شده و قطعات بزرگ‌تر سنگ‌ها بر جای باقی میمانند که بعد از گذشت زمان سنگ‌های درشت‌تر باقی مانده و منظره فرشی به خود می‌گیرند که اصطلاحا به آن سنگفرش بیابان و یا Hamade می‌گویند.
[ویرایش] یاردانگ
باد در مناطق صحرایی بویژه در زمین‌های سست و نرم موجب تشکیل شیارهای طولی و طویل میگردد که یاردانگ نامیده میشود. این نوع شیارها در جنوب دشت لوت دیده میشود. اشکال تپه هاي فرسايشي حاصل فرسايش بادي ياردانگهادرمناطق خشک دنيا ازقبيل ايران ,ايالات متحده ,چاد, مصرو پرو درسطح وسيعي گسترش يافته‌اند وفرايندهاي موجود تا حدي موردمطالعه قرارگرفته‌اند (احمدي 1377 ,Donald; 1977,Breed, 1989). درايران ياردانگ هاسطح وسيعي رادرلوت مرکزي پوشانيده است به طوري که 4 درصدکل بيابان لوت راشامل می‌‌شودواين سازندازنظرچينه شناسي دررديف پليوسن فوقاني وکواترنري تحتاني قرارمي گيرد (Krinsley ,1970) تحولات چاله لوت دردوران چهارم زمين شناسي واقع شده که دراين دوره عامل فرسايش بادي – آبي باعث تغيير حوزه واشکال مرفولوژي موجود درآن به خصوص ياردانگها گشته است (اشتوکلين ,يوان وهمکاران,1352) وعوامل اقليمي نيزدرپيداش عارضه‌ها موثر بوده است(Krinsley 1970و معتمد,1367). البته براساس مشاهدات ميداني وفسيلها درحدود چهل هزارسال قبل آب وهوائي منطقه مرطوب تر از امروزبوده است (معتمد,1367). درصورتي که اکنون اقليم منطقه فراخشک می‌‌باشد(ثابتي, 1368). باتوجه به وضعيت اقليمي خاص منطقه و زمين شناسي ياردانگ هاي بيابان لوت نياز به تحقيقات بيشتري است: براساس مطالعات به عمل آمده واحدهاي رسوبي منطقه به راحتي با استفاده ازتصاويرماهواره اي به روش تفسير چشمي قابل تفکيک وشناسائي است (برزگر,1363). ناهمواري هاواشکال فرسايش بادي ازجمله ياردانگها درمناطقي واقع هستندکه باد سرعت کافي براي بادکندگي وسايش داشته باشدکه در الگوي فرسايش بادي برخلاف فرسايش آبي حرکت مواد درهمه جهات امکان پذيراست (Donald ,1977). درنواحي بااقليم خشک و بادشديدو بسترمناسب فرسايش باعث ايجادشيارهاي به صورت آرايه هاي موازي می‌‌شودکه اين شيارها (دالانها) براثر افزايش فرسايش بادي-آبي گسترش می‌‌يابند. بدين نحوکه عامل رطوبت باعث نرمي وسستي سطح منطقه میگردد (احمدي, 1377). پس ازخشکيدگي به سهولت باکوچک‌ترين حرکت باد مواد برداشته میشود.درحد فاصل اين شيارها تپه هاي موازي ودوکي شکل ياردانگها هم جهت با باد غالب منطقه باقي میمانند: حالت دوکي شکل آن به نحوی عمل فرسايش فرسايش بادي مربوط می‌‌شودبه طوري که شيب روبه باد بيش از قسمت پشت به باد است وعموماياردانگهاي منطقه لوت براساس ابعاد و عامل فرسايش به دو رخساره تقسيم می‌‌گردند: ياردانگ هاي برزگ(کلوت) حاصل فرسايش آبي-بادي وياردانگ هاي کوچک (کلوتک)تحت تاثيرفرسايش بادي شکل گرفته است (احمدي,1377) شکل شماره1 (الف وب) مرفولوژي اشکال تپه هاي ياردانگ بيابان لوت رانشان میدهد:
الف- تصویر:رخساره تپه هاي ياردانگ هاي کوچک
ب- تصویر:رخساره تپه هاي ياردانگ هاي بزرگ
مطالعه رخساره‌ها وپديده هاي ياردانگ هاي بيابان لوت وبه ويژه تغييرات آن کاري دشواراست زيرا شرايط بسيارسخت وطاقت فرساي منطقه امکان بازديد ومشاهدات ميداني ر ا سخت می‌‌سازد.(علوی پناه وکمکی 1380).
منابع و ماخذ 1.ا حمدي, حسن, 1377, ژئومرفولوژي کاربردي, جلد2 :فرسايش بادي, انتشارات دانشگاه تهران 2.اشتوکلين, يوان وهمکارن ,1352,بررسي مقدماتي زمين شناسي درلوت مرکزي ,گزارش شماره 22 انتشارات سازمان زمين شناسي کشور 3.ثابتي, حبيب, 1368, بررسي اقاليم حياتي ايران, انتشارات دانشگاه تهران 4.برزگر, فرخ ,1363,کاربردتصاوير ماهواره اي دربررسي رسوبات سطحي درايران, نشريه انجمن نفت جمهوري اسلامي ايران,شماره اول 5. کمکی , چوقی بایرام,1380,مطالعه یاردانگ‌های بیابان لوت بااستفاده از پردازش تصویر ماهواره‌ای ,پیانان نامه کارشناسی ارشد,دانشگاه تهران 6.معتمد, احمد,1367, نگاهي به شرايط آب وهوائي مرکزي ايران درکواترنري, مجله علوم , جلد17, شماره3و4 ,انتشارات دانشکده علوم ,دانشگاه تهران 7.Breed,C.S.; MC Cauley,J; Whiteney,M. L.: Thomas, D.S.G.,1989, Arid Zone Geomorphology; pp 284-307
8. Donald, C.; Deorrikg; Fort, Cooling, 1977, Geomorphology in Arid Regions, Colorado, U.S.A.: PP.233-269 7. Krinsley, D, 1970,A Geomorphical and Poleoclimalogical Study of the Playas of Iran U. S.G.S. Final Science Report. Contract PROCP 70800,US Air force Cambridge Research
[ویرایش] بادساب
موادی که به‌وسیله باد حمل می‌شوند در اثر برخورد با یکدیگر سایش پیدا می‌کنند. این عمل ساییدگی که به‌وسیله باد انجام می‌گیرد را بادساب می‌نامند. البته عمل ساییدگی بدون بادکَند امکان‌پذیر نیست. چون در اثر حمل مواد است که ساییدگی و یا خراش بوجود می‌آید. ذرات یا دانه‌های ماسه‌ای که به‌وسیله باد حمل می‌شوند، بدلیل سختی که دارند وسایل بسیار مناسبی برای سایش سنگ‌ها، ساختمان‌ها، دیوارها و ... هستند.
[ویرایش] سنگ‌های بادساب
سنگ‌ها و قلوه‌سنگهایی که یک سطح آنها در اثر باد صیقلی و صاف شده است در اثر تغییر جهت باد و یا چرخش سنگ‌ها در محل اولیه خود چند سطح صاف در آنها ایجاد گردد به چنین سنگ‌هایی که به علت سایش باد بوجود آمده‌اند سنگ‌های بادساب (ventifact) می‌گویند.
[ویرایش] فرسایش لانه‌زنبوری
برخورد مداوم بادهای قوی و دائمی که ذرات ماسه همراه دارند بر روی صخره‌ها و یا سنگ‌هایی که در سطح زمین بخصوص در نقاط خشک و نیمه خشک قرار دارند باعث میگردد که بتدریج این سنگ‌ها فرسایش حاصل کنند و نوعی فرسایش لانه‌زنبوری از خود نشان دهند.
[ویرایش] تخت دیو
گاهی باد مواد نرمی را که در زیر تخته سنگ‌ها قرار گرفته‌اند تخریب نموده و با خود حمل می‌کند و در نتیجه پدیده قارچ مانندی بوجود می‌آید که اصطلاحاً به آن تخت دیو می‌گویند.
[ویرایش] منبع
[ویرایش] جستارهای وابسته
افریقا
