Чăваш Ен хронологийĕ

Материал из Wikipedia.

• 80 пин çул каялла — Атăлçи таврашĕнче пĕрремĕш çынсем пурăнма килнĕ.
• пирĕн эрăчен 2200—1300 çулсем — Чăваш Ен çĕрĕсенче баланово культурин çыннисем пурăннă самант.
• пирĕн эрĕчен 1600—1100 çулсем — Вăтам Атăлçи тăрăхĕнче пура йĕхĕсем пурăннă вăхăт.
• пирĕн эрăчен 1350—1000 çулсем — Чăваш Ен тăрăхĕнче апаш культурăн çыннисем пурăннă вăхăт.
• пирĕн эрăчен VIII—III ĕмĕрсем — сулахай енчи тата хăш-пĕр вырăнта сулахай енчи Вăтам Атăлçи тăрăхĕнче анань культури çыннисем пурăннă самант.
• пирĕн эрăчен VII—II ĕмĕрсем — Чăваш Ен тăрăхĕнче хулаш культури пурăннă самант.
• пирĕн эрăчен 1 пинçуллăх вĕçĕ-пирĕн эрăн 1 пинçулăхĕ — Чăваш Ен тăрăхĕнче хулаш культури каярах йăхĕсем пурăннă самант.
• II-III ĕмĕрсем — пăлхарсем Атăлăн анат тăрăхĕпе Çурçĕр Кавказ хушшинче вырнаçнă çĕрсене Азирен куçса килнĕ.
• 370-мĕш çулсем — Хунсем Хĕвеланăç Европăна тапăнса кĕнĕ.
• 630—640 — Азовпа Каспи тинĕсĕсем хушшинче Аслă Пăлхар йĕхсен пĕрлешĕвĕ йĕркеленет.
• 660-мĕш çулсем — Хасар каганачĕ вăй илет.
• 675 — Аспарух ертсе пыракан пăлхарсем Дунай шывĕ хĕррине куçса каяççĕ.
• 670-мĕш çулсем — Пăлхар йĕхĕсем Вăтам Атăлçи тăрăхне куçаççĕ.
• 730-мĕш çулсем — Вăтам Атăлçи тăрăхне сăварсен йĕхĕсем куçса килеççĕ.
• VIII ĕмĕр — Атăл тăрăхĕнче Пăлхар йĕхĕсен пĕрлешĕвĕ йĕркеленет.
• VIII—IХ ĕмĕрсем — Чăваш Енĕн кăнтăр енĕнчи çĕрсем çине пăлхар-сăвар йĕхĕсем куçса килеççĕ.
• X ĕмĕр пуçламăшĕ — Атăлçи Пăлхар патшалăхĕ йĕркеленет.
• 921—922 — Атăлçи Пăлхара Багдадри посолĕсем килсе каяççĕ (Ахмед Ибн-Фадлан тата ыттисем).
• 922 — Атăлçи Пăлхар патшалăхĕнче ислам тĕнне йышăннаççĕ.
• 965 — Русь Хасар каганатне аркатать. Атăлçи Пăлхар патшалăхĕ хасарсенчен ирĕке тухать.
• 1006 — Кейӳ Русĕпе Атăлçи Пăлхар хушшинче суту-илӳ килĕшĕвне çирĕплетеççĕ.
• 1120 тата 1183 — Владимирпа Суздальти кнеçсем Атăлçи Пăлхар патшалăхĕ çине вăрçăпа кайса килеççĕ.
• 1223, 1229, 1232 — Пăлхарсем тутар-монголсемпе пĕрремеш хут çапăçса илеççĕ.
• 1236 — Атăлçи Палхара тутар-монгол çарĕсем аркатаççĕ.
• 1239—1240 — Пăлхарсем пусмăрлакансене хирĕç пăлхав çĕклеççĕ.
• 1241 — Тутар-монголсем Пăлхарсен çĕрĕсене иккĕмĕш хут тапăнса килсе ярса илеççĕ.
• 1242 — Ылтăн Урта йĕркеленет, унтах Атăлçи Пăлхар çĕрĕсем кĕреççĕ.
• 1361 — Атăлçи Пăлхара Булат-Тимур пырса кĕрсе аркатать..
• XIV ĕмĕрĕн иккĕмĕш пайĕ — тутар-монголсем çăратса пĕтернĕ хыççăн Чăваш Енĕн кăнтăр çĕрĕсем пушанса юлаççĕ.
• 1391 тата 1395 — Тимур Ылтăн Урта çине вăрçăпа каять, Атăлçи Пăлхара каллех аркатаççĕ.
• 1437—1445 — Хусан ханлăхĕ йĕркеленет.
• 1467—1479 — Хусан ханлăхĕ Мускав патшалахĕпе çапăçать.
• 1469 — Шупашкар çинчен пĕрремĕш хут асăнаççĕ.
• 1480 — Вырăс кнеçлĕхĕсене тутар-монгол ханĕсенчен ирĕке кăлараççĕ.
• 1487 — Хусана илнĕ.
• 1521 — Чăвашсем çинчен вырăссен летописецĕсем пĕрремеш хут асăнаççĕ.
• 1546 — Чăвашсемпе туçи çăрмăссем Вырăс патшалахĕнчен Хусан патшалăхĕпе кĕрешмешкĕн пулăшу ыйтаççĕ.
• 1547 — Вырăс çарĕсем чăвашсемпе туçи çармăссем ыйтнипе Хусан ханлăхĕпе вăрçăпа каяççĕ. Чădаш Ен çĕрĕсене Хусан ханлăхĕн çарĕсенчен тата пуçлăхĕсенчен тасатаççĕ..
• 1548—1550 — Вырăс çарĕсем Хусанпа вăрçма каяççĕ.
• 1551 — Свияжск хулине никĕсленĕ.
• 1551 — Чăваш Ен Раççей шутне кĕрет.
• 1552 — Иван IV Хусана илет, Хусан ханлăхĕ арканать.
• 1589 — Çĕрпӳ хулине никĕсленĕ.
• 1590 — Етĕрне хулине никĕсленĕ.
• 1603—1610 — Раççейри хресченсен вăрçи. Вăрçа чăвашсем хутшăнаççĕ.
• 1611—1612 — Чăвашсем Кузьма Мининпа Дмитрий Пожарский ертсе пыракан поляксемпе шведсен интервенчĕсене хирĕç кĕрешĕве хутшăнаççĕ.
• 1647—1654 — Чĕмпĕр хӳтлĕх йĕрне хăпартнă.
• 1670—1671 — Степан Разин ертсе пыракан хресченсен вăрçи. Вăрçăна чăвашсем хутшăнаççĕ.
• 1708 — Пётр I кĕперне реформи. Хусан кĕпернине туса хуни.
• 1719—1724 — Ясаклă хресченсене патшалах хресченĕсем шутне кĕртеççĕ.
• 1740 — Чăвашсене вăйпа христианлăха кĕртеççĕ.
• 1769 — Петербургра «Сочинения, принадлежащих к грамматике чувашского языка" кĕнеке тухать.
• 1773—1775 — Емельян Пугачёв ертсе пыракан хресченсен вăрçи. Вăрçăна чăвашсем хутшăнаççĕ.
• 1775—1781 — Административлă-территори реформи.
• 1780 — Чĕмпĕр кĕпернине туса хунă.
• 1816 — Шупашкарта пĕрремĕш уес училищине уçаççĕ.
• 1837—1841 — Патшалăх хресченĕсемпе усă курмалли реформи (П. Д. Киселёв реформи).
• 1842 — Етĕрне, Шупашкар, Çĕрпӳ районĕнчи чăвашсем, тата Чикмĕ уесĕнчи чăвашсемпе çармăссем хĕç-пăшалпа феодаллă-крепосла пусмăр вăйлăланине хирĕç пăлхав çĕклеççĕ. Акрам пăлхавĕ.
• 1868 — И. Я. Яковлев Чĕмпĕрте чăваш шкулне никĕслет.
• 1871 — Пĕрремеш чăваш букварĕ тухать.
• 1891—1894 — Мускав-Хусан чукун çулне хураççĕ.
• 1906, кăрлач, 8 — «Хыпар» хаçатăн пĕрремĕш кăларăмĕ тухать.
• 1906, чӳк — Хресченсене общинăсенчен хуторсене куçарасси çинчен хушу тухать (Столыпинăн ял хаçалăх реформин пуçламăшĕ).
• 1907, нарăс — Чемей пăлхавĕ.
• 1913 — Этмен пăлхавĕ. Етĕрне уесĕнчи 12 ялти хресченсем Столыпин реформине хирĕç тухаççĕ.
• 1917, пуш — Хусанта, Шупашкарта тата Чĕмпĕрте ĕçченсен тата салтак депутачĕсен канашне йĕркеленĕ.
• 1917, ака, 13 — Ĕçчен, салтак тата хресчен депутачĕсен Шупашкарти Канашĕ йĕркеленет.
• 1917, çу, 15 — Хусанта Атăлçи тăрăхри вырăс мар халăхсен пĕрремеш съезчĕ.
• 1917, çĕртме, 20—28 — Чĕмпĕрте пĕрремеш пĕтĕм чăвашсен съезчĕ иртет. Чăваш халăх обществине йеркелеççĕ.
• 1917, юпа, 30 — Шупашкарти влаçа ĕçченсен, салтаксен тата хресчен депутачĕсен Шупашкарти Канашĕ хăйен аллине илет.
• 1917, раштав — Хусанта Чăвашсен куçса çӳрекен театрĕ йеркеленет.
• 1917, раштав, 10—16 — Хусанта чăвашсен çар-округ сьезчĕ иртет.
• 1918, кăрлач, 12—нарăс, 1 — Пĕрремеш пĕтĕм Раççейри чăвашсен çар съезчĕ.
• 1918, кăрлач, 14 — Хусанта чăваш театрĕн пĕрремеш спектаклĕ иртет.
• 1918, нарăс, 28 — Хусанта «Канаш» хаçатăн пĕрремеш каларăмĕ тухать.
• 1918, ака, 13 — Чĕмпĕрте «Çĕнĕ пурнăç» хаçатăн пĕрремеш кăларăмĕ тухать.
• 1918, ака, 27 — РСФСР Наркомнац çумĕнче чăваш уйрăмĕ йĕркеленет.
• 1918, çĕртме, 9—13 — Хусанта чăвашсен пĕрремĕш ĕçченсемпе хресченсен съезчĕ иртет.
• 1918, юпа, 30 — Хусанти РКП(б) губкомра чăваш секциĕ йеркеленет.
• 1918, чӳк, 30 — Чĕмпĕрти РКП(б) губкомра чăваш секциĕ йеркеленет.
• 1920, çĕртме, 24 — Чăваш автономи облаçне (ЧАО) туса хуни.
• 1920, утă, 12 — Чăваш областĕн РКП(б) комитечĕ ĕçлеме пуçланă.
• 1920, чӳк, 7—11 — Пĕрремеш чăваш облаçĕн Канаш съезчĕ. Автономи облаçĕн ертӳçисене суйласа илеççĕ.
• 1921, кăрлач — «Чăваш Ен» хаçăтăн пĕрремеш номерĕ тухать (1925 çулчен тухнă).
• 1921, нарăс, 12 — Шупашкарта Чăваш патшалăх театрĕ уçăлать.
• 1921, нарăс, 12 — Шупашкарта «Тăван ене тĕпчекен общество» йĕркеленет.
• 1921, ака, 16 — Чăваш тĕп музейĕ уçăлать.
• 1921, авăн, 27 — Чăваш патшалăх издательстви йеркеленет..
• 1923 — ЧАО Мускаври пĕтĕм союзри курава хутшăнаççĕ. Чăваш хорĕ пĕрремĕш хут Мускава кайса килет.
• 1924 — «Сунтал» журналăн пĕрремеш кăларăмĕ тухать.
• 1924 — Чăваш патшалăх хорне йĕркелеççĕ.
• 1925, пуш, 18 — «Капкăн» журналăн пĕрремĕш кăларăмĕ тухать
• 1925, ака, 21 — Чăваш автономи облаçĕ вырăнне Чăваш Автономлă Социаллă Совет Республики туса хураççĕ.
• 1925, юпа — Республикăра кашни кун радиопа чăвашла передачăсем тухма пуçлаççĕ.
• 1926, кăрлач, 26—31 — Чăваш АССРĕн пĕрремеш Конституцине йышăнаççĕ.
• 1926, авăн — «Атăлçи пăлхавçисем» пĕрремĕш чăваш илемлĕ кинокартинине кăтартаççĕ.
• 1927 — Мускавра чăваш культурине тĕпчекен обществине йеркелеççĕ. Филиалĕсене Чĕмпĕрте, Хусанта, Ĕпхӳре, тата ытти хуласенче йеркелеççĕ.
• 1929 — Чăваш патшалăх театр училищи уçăлать.
• 1929, пуш, 20—29 — ЧАССРта Советсен III съезчĕ иртет. Чăваш Ен Чулхула Енне кĕрет.
• 1929 — Шкул ачисем валли чăвашла «Хатĕр пул» журналăн пĕрремĕш кăларăмĕ тухать.
• 1929, юпа, 17 — «Красная Чувашия» хаçатăн пĕрремĕш кăларăмĕ тухать.
• 1930, çурла — Чăваш чĕлхепе литератури, историпе тата экономики ăслăлăхпа тĕпчев институчĕ /халĕ Чăваш патшалăх гуманитари ăслăлăхĕсен институчĕ/ уçăлнă.
• 1930, çурла — Шупашкарта педагогика институчĕ /халĕ И. Я. Яковлев ячĕпе хисепленекен Чăваш патшалăх педагогика университечĕ/ уçăлнă.
• 1931, авăн — Чăваш ял хуçăлăх институтне /халĕ академи/ уçнă.
• 1932 — Шупашкарта Чăваш çăмрăксен театрĕ уçăлнă.
• 1932 — Радион чăваш студийĕ уçăлнă.
• 1934, çĕртме, 11—13 — чăваш çыравçисен пĕрремĕш съезчĕ.
• 1934, çурла, 4 — Шупашкарта Чăваш вĕрентекенĕсен институчĕ уçăлнă.
• 1935, çĕртме, 27 — социализма тăвас ĕçре пысăк çитĕнӳсем тунăшăн Чăваш АССРĕ Ленин орденне тивĕçнĕ.
• 1935, утă — Чăваш художникĕсен пĕрремеш съезчĕ иртнĕ.
• 1936 — Чăваш патшалăх филармонине туса хунă.
• 1936, раштав — административлă пай пек пулнăскер Чулхула Енĕ пĕтнĕ, Чăваш АССРĕ РСФСРа пăхăнма пуçланă.
• 1937, утă, 18 — Чăваш Социаллă Совет Автономиллĕ Реуспубликин Конституцине йышăннă.
• 1939 — Чăваш ӳнер галерейине уçнă.
• 1939 — Чăваш ташăпа юрă ансамбльне уçнă.
• 1959, утă, 1 — К. В. Иванов ячĕпе хисепленекен Чăваш академи драма театрĕ тата филармонийĕн симфони оркестрĕ никĕсĕ çинче К. В. Иванов ячĕпе хисепленекен Чăваш патшалăх кĕвĕпе драма театрне йĕркеленĕ.
• 1961 — Шупашкарта Ленин орденлĕ Мускав энергетика институчĕн Атăлçи тăрăхĕнчи филиалĕ уçăлнă.
• 1962, пуш, 16 — Шупашкарта телецентр ĕçлеме пуçланă.
• 1962, çурла — А. Г. Николаев (çурла, 11-15) «Восток-3» тата П. Р. Попович (çурла, 11-15) «Восток-4» спутник-карапсем çинче пĕрле космосра вĕçнĕ.
• 1967, авăн, 1 — И. Н. Ульянов ячĕпе хисепленекен Чăваш патшалăх университетне уçнă.
• 1969 — Чăваш кĕвĕ театрне /1995 çултанпа — оперăпа балет театрĕ/ уçнă. Г. Хирбюн «Нарспи» оперин премьери иртнĕ.
• 1970 — Шупашкар ГЭСне хăпартма пуçланă.
• 1970, утă — Ф. Васильевăн «Сарпике» ятлă пĕрремĕш халăх балетне кăтартнă.
• 1972, кăрлач — Шупашкарти промышленность тракторĕсен заводне тума пуçланă.
• 1990 — ЮНЕСКО йышăннипе К. В. Иванов çӳралнăранпа 100 çул çитнине паллă тунă.
• 1990, юпа, 19 — Чăваш АССРĕ вырăнне Чăваш Совет Социаллă Республики пулса тăнă.
• 1990, юпа — Чăваш Енĕн Аслă Совечĕ «Патшалăх суверенитечĕ çинчен деклорацине" йышăннă.
• 1990 — «Чăваш Республикăри чĕлхесем çинчен» саккуна йышăннă.
• 1992, нарăс, 13 — Чăваш ССРĕ вырăнне Чăваш Республикине туса хунă.
• 1992, юпа — Чăваш наци конгресĕн Йĕркелекен съезчĕ иртнĕ.
• 1993, раштав — Чăваш Республикинче пĕрремеш президенчĕ вырăнне Н. В. Фёдорова суйласа илнĕ.
• 1995, çĕртме, 24 — Чăваш патшалăх кунне йышăннă, ăна пĕрремĕш хут уявланă.
• 1995 — Чăваш ăслăлăхпа ӳнер наци академине йĕркеленĕ.
• 1996, утă, 27 — Мускавра Б. Н. Елцинпа Н. В. Фёдоров «Раççей Федерацийĕн патшалах органĕсемпе Чăваш Республикин патшалах органĕсен хушшинчи полномочисемпе ĕçсене туса пырас шая уйăрни çинчен Договор» алă пусса çирĕплетнĕ.
• 1997, раштав — Чăваш президентне иккĕмĕш хут суйланă.
• 1998, утă, 31 — Чăваш Республикин наци политикин патшалăх Концепцине тата ăна 1998-2005 çулсем хушшинче пурнăçламалли Программине йышăннă.
• 1998, ака — И. Я. Яковлев çуралнăранпа 150 çул çитнĕ май Мускавра Чăваш культурин Кунĕсене иртернĕ.

[тӳрлет] Литература

• В. П. Иванов, В. В. Николаев, В. Д. Дмитриев. Чуваши. Этническая история и традиционная культура. Москва, 2000.