Moxhon d' toet
Èn årtike di Wikipedia.
| Moxhon d' toet | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Passer domesticus (photo: Jastrow). |
||||||||||||||||
| Classifiaedje syintifike | ||||||||||||||||
|
||||||||||||||||
Li moxhon d' toet (on dit eto pierot, såverdea), c' est est on ptit oujhea magneus d' grinnes foirt kinoxhou dins toplin des payis, ki vike dilé les måjhons.
- No e sincieus latén : Passer domesticus.
Li no do moxhon d' toet a eto siervou po batijhî ene rivowe e walon, Li Såverdea. C' est eto li spotaedje des djins d' Djamblene.
Ådvins |
[candjî] Tos les nos walons do moxhon d' toet
- pierot.
- såverdea.
- gros betch.
[candjî] Ricnoxhaedje
Li moxhon d' toet est a pô près 10 a 15 cm long. Li longueur di ses aiyes est l' dobe. I peze ene trintinne di grames.
Les måyes ont-st on gris bounet avou do brun so les boirds. Il ont ene noere goidje.
Les frumeles n' ont nén tant des coleurs. Eles sont bedjes, avou l' goidje del minme coleur. Si ploumaedje gris-brun dene a pinser k' i n' conte nén so s' pareure po s' recrester. Discret, i oize portant tchanter po mostrer k' il est bén la.
Si tchant est compôsé d' ene shûte di « tchip tchip ». On dit k' i « tchiptêye » : (fitchî son avou s' tchiptaedje). I candje di plaece tot zoublant a ptits côps.
[candjî] Vicaedje et manire di s' nouri
Li moxhon d' toet bastit s' nid e moes d' måss, di préferince dins l' trô d' on bastimint (craeye d' on meur, gotire, etc.), a pårti di strin, di ploumions et di ptis bokets di stofe. I lyi pout ariver d' ocuper l' nid d' ene aronde, pa des côps e dislodjant cite-cile.
Li frumele pond di 3 a 8 oûs, covés pa les deus parints ene cwénzinne di djoûs å lon. 20 djoûs après leu disclôyaedje, les djonnes polèt sôrti do nid, çou ki dene l' ocåzion ås parints di nicher on deujhinme côp. On moxhon d' toet pout viker djusk' a ene dijhinne d' anêyes.
Les moxhons d' toet si nourixhèt surtout di grinnes, di restants d' nouriteure leyîs pa les omes et di ptits insekes. I mougnèt insi des fruts et des botons d' plantes, mins ossu di totes sôres di viers, di halenes et di ptits reptiles. I vikèt e bindes et n' migrèt nén. Leu prezince est foirt loyeye a cile di l' ome, k' i s' end aprotchèt voltî. Si l' veye elzî dene bråmint d' ocåzions di s' nouri, leu nombe discrexhe foitmint a l' campagne, les insecticides et yerbicides fijhant crever les cruwôs et les insekes k' i magnèt.
Sorlon les pays et les redjons, li moxhon d' toet est soeye-t i waeranti, soeye-t i consideré come on nuisibe, a cåze di ses distrujhaedjes dins les culteures, principålmint di dinrêyes.
[candjî] Li moxhon d' toet, ene espece manceye ?
I paretreut ki, po des råjhons nén co cnoxhowes, les populåcions d' moxhons d' toet discrexhrént ene miete tot avå l' Urope.
Çoula amoenne a l' pinsêye shuvante: c' est todi cwand on va piede une pitite vicante biesse k' on n' riwaitive ki d' èn ouy, pask' on pinséve k' ele n' esteut nén bele ou interessante assez et motoit bén ene miete nuisibe, k' on s' dit cwand il est trop tård - "Mon Diu, tos nos pitits moxhons s' endevont po d' bon, si ça continowe i gn a des ôtes ki shuront di tot près".
