Xäzär Qağanlığı
From Wikipedia
Xäzär Qağanlığı, borınğı feodal däwlät.
7. yöz urtalarında Tübän İdel buyı häm Qawqaz aldı cirlärendä oyışa. Könbatış Törki Qağanlıq tarqalğannan soñ barlıqqa kilä. Nigez saluçı il başlıqları Törki Aşina ıruğınnan bula. Başqalası Sämändär, İtil (8. yöz başınnan) şähärläre.
Eçtälek tezmäse |
[üzgärtü] Buysındırğan xalıqlar
7. yözneñ 2. yartısında Xäzär Qağanlığı Böyek Bolğar däwläten häm Sawir, Bäräncär qäbiläläre däwläti berläşmälären, İdel häm Don buylarında yäşäwçe xalıqlarnı (Bolğarlar, Bortaslar, Mordwalar h.b.), qayber Slaván qäbilälären (Polán, Severán, Vátiç, Radimiç h.b.) üzenä buysındıra. 8. yöz – 10. yöz başında, Xäzär qağanlığınıñ iñ yuğarı kütäreleş çorında, aña Qawqaz aldı töbäge, Azov Diñgeze buyı, Qırım yarımutırawınıñ zur öleşe, Könçığış Awrupanıñ Dniper buylarına qädär suzılğan dala häm urman qatnaş dal ölkäläre kerä.
[üzgärtü] Din
8. yözdä İslam däwlät dine bularaq qabul itelä; 8. yöz axırı – 9. yöz başında idaräçe däirälär Yähüdi dinenä küçä başlílar. 10. yözneñ ikençe yartısınnan qabat Íslam dinenä qaytalar. Şulay uq waqıtta qağanlıqta Xristianlıq häm Karaimça Yähüd dine tarata, Täñreçelek häm başqa Mäcüsilek tä saqlana.
[üzgärtü] Xalıq
Qağanlıq xalqı küçmä terlekçelek, iegençelek, baqçaçılıq (yözem üstärü) h.b. belän şäğellänä. İtil, Bäläncär, Sämändär h.b. şähärlärdä hönärçelek, säwdä eşe alğa kitä. Könçığış Awrupa, Urta Asía, Qawqaz artı il-xalıqları belän säwdä elämtäläre urnaştırıla.
[üzgärtü] Taríx
Ğäräplärneñ Qawqaz aldı häm Qara Diñgez buyı kiñleklärenä ütep kerü niäte belän başlağan yawları (653-765) Xäzär Qağanlığınıñ äkrenläp köçselenüenä kiterä. 735. yılğı zur ciñelüdän soñ idaräçe Aşina ıruınnan quyılğan qağannıñ däräcäse töşä, idarä Bolğar häm Xäzär aqsöyäkläre qulına küçä. 8. yöz axırı- 9. yöz başında Yähüd dine tarafdarı Obadia (Bulan qağan näselennän) täxetkä utıra häm Yähüdilär dine östänlek ala. Şunnan soñ Xäzär aqsöyäkläreneñ ul din belän kileşmägän ber öleşe, qänäğätsezlek belderep, baş kütärä. Ozaqqa suzılğan köräştä Obadia üz köndäşlären häm alarğa yärdämgä kilgän Macarlar ciñügä ireşä. Bu suğışlar häm Kiev kenäze Svátoslav I'neñ 964-965. yıllardağı yawları Xäzär Qağanlığın bölglenlekkä töşerä. 10. yöz azaqlarında Bäcänäk häm Uğız qäbiläläre Xäzär Qağanlığı cirlärenä basıp kergäç, däwlät bularaq ul yäşäwdän tuqtí. Tübän İdel buyındağı Saqsin şähäre häm Saqsi ölkäse küpeder waqıt möstäqıl yäşäwen däwam itterä.
