Hortum (meteoroloji)

Vikipedi, özgür ansiklopedi

Tornado, 1949 in Kansas (USA)

Su hortumu

Hortum (İngilizce'de Tornado ya da Twister) Kümülüs bulutları ile bağlantılı olarak silindir şekilinde dönerek gezen bir rüzgar türüdür. Bu "hortum" bulutlardan yere kadar uzanır ve büyük yıkıcı güce sahip olan bir doğa felaketidir. Hortumlar hakkında bir bilimsel teori ilk olarak 1917 yılında Alfred Wegener tarafından üretilmiştir ve bu teori günümüzde de doğru olarak kabul edilmektedir.

Bir denizin ya da gölün üzerinde meydana gelen bir hortum, yerden emdiği sular ile bir "Su hortumu" oluşturur.

Konu başlıkları

1 Bir hortum'un oluşması
- 1.1 Bir hortum için elverişli olan hava koşulları
- 1.2 Hortum türleri
  - 1.2.1 Mezosüklon hortumlar
2 Kitaplar
3 Dış bağlantılar

[değiştir] Bir hortum'un oluşması

Yeni doğan bir hortum. Yavaşça aşağıya uzanan ucu henüz yere varmamıştır.

Bir hortumun meydana gelmesi çok karmaşıktır, ve hala tatmin edici bir bilimsel açıklama ortaya sürülememiştir. Ayrıntılara yönelik soruların hepsi cevaplandırılamamış olmasına rağmen, bir hortum'un mekanik özellikleri iyi tanınmaktadır. Belli koşullar altında dünyanın her yerinde ve her zaman hortumlar oluşabilir. Atmosferin bir hortum üretmesinde, ne belli bir zaman ne de belli bir coğrafya sınırı bulunur. Ama bir hortum oluşma olasılığı az veya çok olan bölgeler ve zamanlar kabaca şekilde belirlenebilir (bunun ayrıntıları daha aşağıda Klimatoloji başlığı altında açıklanmıştır).

[değiştir] Bir hortum için elverişli olan hava koşulları

Stoughton kasabasina yaklasan bir hortum.

Oklahoma eyaletinde F5 kategorisinden (en büyük) bir hortum. Genişliği tahminen 1,5 kilometre.

Bir hortumun oluşabilmesi için atmosferin yüksek bölümlerine kadar çıkabilecek konveksiyon olmasi gerekir: Atmosferin katlarini zayiflatan, dik olarak göğe çıkan ve yükseldikce soğuyan hava; atmosferin 1 - 2 kilometre yükseklerine kadar nemli hava bulunması ve bu nemli konveksiyonu başlatacak, güneş ışıklarının yere çarpmasıyla oluşan bir sıcak hava termiği.

Bu tür fırtınaların oluşması için katkıda bulunan diğer bir etken, havada ve bulutlardaki su buharinda bulunan ısıdır. Ancak kondensasyon ile etkili hale gelen bu ısı katkısı hali hazırda var olan ısı ile birlikte bir nemli konveksiyon'u mümkün kılar. Nemli konveksiyon olmadan diğer koşullar, kücük-tromb denilen zararsiz hortumlar olusturabilirler, ama eger bu kücük-tromb'lar nemli konveksiyon termiği ile temasa geçerse bunlar da gercek bir hortum oluşturabilir. Dünyanın kuzey yarımküresinde oluşan hortumlar, saatin tersi yönde, güney kümede olusan hortumlar saat yönünde döner.

[değiştir] Hortum türleri

Hortumlar oluşma tarzları açısından iki ayrı kategoriye ayrılabilir:

[değiştir] Mezosüklon hortumlar

Hortum oluşturan bir "Süper-hücre"nin yandan kesit görüntüsü.

Mezosüklon hortumların yukarıda anlatılanlara ek özellikleri, iki ayrı yönden gelen rüzgarın birbiri ile kesişmesi; yani yükseğe dogru yönlerinin degişmesi. Bu şartlar altında dönerek yükselen bir rüzgara (mezosüklon'a) sahip olan bir "Süper-hücre" olusur. Bu Süper-hücre saatlerce sürebilir ve dev dolu-taneleri, bardaktan boşanırcasına yagmur, ve yukarıdan gelip yere çarpan 200km/sa hızında "düşen-rüzgar"lar yaratabilir. Böyle bir süper-hücre'nin bir hortum oluşturması olasılığı %10-%20 civarindadir.

[değiştir] Kitaplar

Gottlob Burchard Genzmer (1765): Beschreibung des Orcans, welcher den 29. Jun. 1764 einen Strich von etlichen Meilen im Stargardischen Kreise des Herzogthums Mecklenburg gewaltig verwüstet hat. Friedrich Nicolai, Berlin und Stettin 1765. Abschrift (PDF)
Alfred Wegener (1917): Wind- und Wasserhosen in Europa. Vieweg, Braunschweig, 301 S. Digital-Version (PDF)
Johannes Peter Letzmann (1937): Richtlinien zur Erforschung von Tromben, Tornados, Wasserhosen und Kleintromben. Int. Meteor. Org., Klimatol. Komm., Publ. 38, Salzburg, 91-110. Abschrift (PDF)
Thomas P. Grazulis (1993): Significant Tornadoes: 1860 - 1991. Environmental Films. ISBN 1879362007
Nikolai Dotzek (2003): An updated estimate of tornado occurrence in Europe. Atmos. Res. 67-68, 153-161 Artikel (PDF)
James M. Caruso and Jonathan M. Davies (2005) Tornadoes in Non-mesocyclone Environments with Pre-existing Vertical Vorticity along Convergence Boundaries. NWA Electronic Journal of Operational Meteorology 1 June 2005 Artikel