Panoptikon
Z Wikipedii
Panoptikon (Panopticon; gr. pan = wszystko; optikon = widzieć) to nazwa więzienia, wymyślonego i zaprojektowanego przez angielskiego filozofa utylitarystę, Jeremy'ego Benthama, a opisanego przez niego w pracy pod długim, ale wiele mówiącym tytułem: Panoptikon albo Dom Nadzoru opisujący ideę nowych zasad budowy wszelkich zakładów, w których wszelkiego rodzaju osoby winny się znajdować pod nadzorem, w szczególności więzień, ale też aresztów, fabryk, warsztatów, przytułków, lazaretów, manufaktur, szpitali, domów wariatów i szkół (...)(1878). Niezwykłość Panoptikonu miała polegać na tym, że jego konstrukcja umożliwiałaby więziennym strażnikom obserwowanie umieszczonych w Panoptikonie więźniów tak, by nie wiedzieli, czy i kiedy są obserwowani.
[edytuj] Konstrukcja
Schemat panoptikonu składa się z kilkupoziomowej wieży strażniczej umieszczonej wewnątrz pierścieniowatej budowli podzielonej na pojedyncze cele. Cele miały być oddzielone grubym murem i wyposażone w system zewnętrznych i wewnętrznych okien, tak, by ich wnętrze było zarazem dobrze oświetlone, a więźniowie odizolowani od innych więźniów.
Więźniowie mieli być nieustannie obserwowani przez strażników, którzy sami mieli pozostawać niewidoczni. Bentham planował ukrycie ich za weneckimi lustrami, umieszczonymi w punktach obserwacyjnych. Do tego Bentham wymyślił złożony system połączeń między pomieszczeniami wieży strażniczej. Dzięki niemu z wieży nie wydobywałoby się światło ani hałas, które mogłyby zdradzić obecność strażników.
Bentham uważał, ze największą zaletą jego pomysłu jest to, że Panoptikon w zamierzeniu miał być znacznie tańszy w utrzymaniu niż zwykłe więzienia. Nie potrzebowałby bowiem licznego personelu. Teoretycznie, w idealnej sytuacji, wieża strażnicza mogłaby nawet być pusta, bo skoro strażników nie widać, nie muszą ciągle trwać na posterunku, a więźniowie i tak nie będą tego świadomi. Zdaniem Benthama, więźniowie Panoptikonu byliby strażnikami sami dla siebie, wyręczając tym samym jego pracowników.
[edytuj] Próba budowy
Betham poświęcił wiele czasu i pieniędzy na to, by przekonać brytyjski Komitet do spraw Reformy Prawa Karnego, Parlament i króla o użyteczności Panoptikonu oraz by otrzymać zezwolenie na jego budowę. W 1811 r. Bentham uzyskał od Parlamentu upoważnienie do zakupu w imieniu Królestwa gruntu pod budowę więzienia. W 1813 r. król odmówił jednak uznania tego zakupu i pomysł ostatecznie upadł. Bentham otrzymał 23 000 funtów tytułem odszkodowania za straty finansowe, co jednak w żaden sposób nie złagodziło jego nieukrywanej irytacji.
Panoptikon nie został nigdy zbudowany, ale projekt Benthama miał wpływ na kształt m.in. więzienia Pentonville w północnym Londynie, więzienia Armagh Gaol w Północnej Irlandii czy Zakładu Karnego Eastern State w amerykańskiej Filadelfii.
[edytuj] Panoptikon u Foucaulta
Panoptikon, poza pewnym wpływem na architekturę penitencjarną, znalazł także doniosłe miejsce w filozofii. Głównie za sprawą Michela Foucaulta, który użył Panoptikonu jako symbolu permanentnej inwigilacji w pracy pt. Nadzorować i karać (1975).
