Genus
Frå Wikipedia – det frie oppslagsverket
Genus, eller grammatisk kjønn, er ein leksikalsk kategori ved substantivet. Eit språk har genus når substantiva i språket kan delast inn i grupper etter korleis ord som står til dei blir bøygde, kvart substantiv må høyre til berre ein klasse, og det bør vere få substantiv som kan høyre til fleire enn ein klasse (Hockett 1958: 231). For nokre språk, særleg bantuspråk, blir genus ofte kalla substantivklassar.
Mange språk har berre ein klasse av substantiv, og alle substantiv blir handsama på same måte, grammatisk sett. Dei fleste indoeuropeiske språka har to eller tre substantivklasser, som har vorte kalla grammatiske genus, heller enn substantivklassar. Dei fleste bantuspråka har mellom ti og 20 genera, eller substantivklassar.
Innhaldsliste |
[endre] Genustilordning
Tilordning av genus i naturlege språk er regelstyrt, dvs. for kvart genusspråk finst det eit sett av kriteria som bestemmer genus til dei aller fleste substantiva (det er som regel også eit sett av unntak). Vanlege kriteria er m.a.:
- Semantiske kriteria
- animat vs. inanimat (som i jibwe)
- rasjonell vs. irrasjonell (som i tamil)
- human vs. inhuman
- mannleg vs. andre
- mannleg menneske vs. andre
- mannleg vs. kvinneleg
- mannleg vs. kvinneleg vs. ingen av delane
- sterk vs. svak
- augmentativ vs. diminutiv (stor vs. liten)
- Morfologiske kriteria
- Visse avleiingsprosessar kan resultere i eit bestemt genus
- Ord med visse bøyingsprosessar kan ha eit bestemt genus
- Fonologiske kriteria
- Ord der stammen har ein viss fonologisk form kan ha eit bestemt genus
Det finst mange språk utan genussystem, så språk klarer seg godt utan dette fenomenet, og det er ein tendens til at språk kan få redusert eller miste genussystema sine i periodar med sterk ekstern påverknad (jf. t.d. dyirbal og engelsk.
Grammatisk sett er genus ein måte å identifisere substantivfrasar på. Der determinativ og adjektiv kongruerer med substantivet i genus, er det lettare å sjå kva ord som høyrer saman, og å sjå kor ei substantivfrase sluttar og ei anna tar til. I situasjonar der det kan vere vanskeleg å høyre kva samtalepartneren seier, kan genuskongruensen gjere det lettare å gjette kva ord som er meint.
Dei leksikalske grunnane er sannsynlegvis likevel viktigare. Grammatisk genus er ein måte å konseptualisere verda på, ein måte å klassifisere referentane orda viser til i ulike klassar.
[endre] Ulike genustilordningssystem
Så vidt vi veit har alle genustilordningssystem ein semantisk base. Nokre system er reint semantiske, andre er blanda system det større eller mindre delar av substantiva får genus etter morfologiske eller fonologiske kriteria.
[endre] Reint semantiske system
Ojibwe og andre algonquinspråk har eit system med to genera, eit animat og eit inanimat. Alle ord for levande vesen og ord for heilage fenomen og ord knytt til jorda høyrer med til animat genus.
Abkhazisk har tre genera, ord for menneske av hankjønn, menneske av hokjønn, andre ord. Andre kaukasiske språk har fire genera, ord for menneske av hankjønn, for menneske av hokjønn, for andre levande vesen, og for andre ord.
Andre språk med reint semantiske system er dyirbal.
[endre] Blanda system
Språk kan ha genussystem med ein semantisk kjerne, men med morfologiske eller fonologiske reglar. Eit slikt døme er hausa, eit anna er tamil. I tamil blir til dømes ting sorterte etter om dei er rasjonelle eller irrasjonelle. Dei rasjonelle blir så delt inn i etter om dei er mannlege eller kvinnelege, Mange av orda i kvar klasse har liknande endingar: Ordstammar som ender på [n] er som regel maskuline, dei på [ḷ] eller [aj] feminine, og dei på [m] irrasjonelle.
Dei aller fleste indoeuropeiske språka har eit tregenussystem med ein semantisk kjerne, maskulinum, femininum og nøytrum, som i prototypiske tilfelle viser til referentar som har biologisk hankjønn, hokjønn, og ingen av delane.
[endre] Språk utan grammatisk genus
Svært mange språk har ikkje grammatisk genus i det heile. Døme på slike språk er dei uralske språka, dei tyrkiske språka, og dei eskimo-aleutiske språka.
[endre] Litteratur
- Beito, Olav T 1954: Genusskifte i nynorsk. Skrifter utgitt av Det Norske Videnskaps-Akademi i Oslo. II. Historisk-filosofisk klasse. 1. bind.
- Hockett, Charles F. 1958: A Course in Modern Linguistics, Macmillan.
- Corbett, Greville G. 1991: Gender, Cambridge University Press.
- Meissner, Antje & Anne Storch (eds.) 2000: Nominal classification in African languages, Institut für Afrikanische Sprachwissenschaften, Johann-Wolfgang-Goethe-Universität, Frankfurt am Main. Köln: Rüdiger Köppe Verlag. ISBN 3-89645-014-X.
- Trosterud, Trond 2001: Genus i norsk er regelstyrt. Norsk lingvistisk tidsskrift 1.
