अजिंठा-वेरूळची लेणी
From Wikipedia
हा लेख मे २००६चे मुखपृष्ठ सदर आहे.
अजिंठा-वेरूळची लेणी भारताच्या महाराष्ट्र राज्यातील प्राचीन कालात निर्मिलेली लेणी आहेत. ही लेणी त्यांच्या स्थापत्यकला, शिल्पकला व चित्रकलेसाठी जगप्रसिद्ध आहेत.
अनुक्रमणिका |
[संपादन] अजिंठा
[संपादन] इतिहास
प्राचीन भारतात धर्मशाळा, लेणी क्वचित मंदिरे सुद्धा मुख्यत्वे व्यापारी मार्गांवर विश्रांतीसाठी उभारण्यात येत असत. त्यांचा उद्देश वाटसरूंना सुरक्षित आश्रय स्थान उपलब्ध व्हावे असा असे. सोबतच त्यांना राजाश्रय, धर्माश्रय, लोकाश्रय प्राप्त असे. अजिंठा जवळची लेण्यांची निर्मितीही याच उद्देशातून सुरू झाली असावी. वेळ जाता त्याचे रुपांतर एक नितांतसुंदर अश्या चित्रकला व शिल्पकला दालनांत झाले. परंतु या लेण्यांची मूळ रचना एखाद्या धार्मिक शिक्षणसंस्थेसारखी आहे.
पुरातत्त्वशास्त्रीय पुराव्यानुसार ही लेणी दोन वेगवेगळ्या कालखंडात निर्माण केली गेली. ९, १०, १२, १३ व १५-अ ही लेणी हीनयान कालखंडात कोरली गेली असावीत. हा कालखंड साधारणतः ई.स.पूर्वीच्या दुसऱ्या शतकाच्या सुमारास सुरू झाला. या सगळ्या लेण्यातून बुद्धाचे दर्शन स्तूप-रूपांत होते. ही सोडून १-२९ क्रमांकाची लेणी साधारणतः ८००-९०० वर्षांनंतर (ई.स.च्या सहाव्या व सातव्या शतकाच्या आसपास) महायान कालखंडात निर्माण केली गेलेली असावीत. या लेण्यांतून बुद्धाचे सर्वसामान्य लोकांस परिचित असे रूप दिसुन येते. महायान लेणी वाकाटक राजांचा राजवटीत निर्मिली गेली, त्यामुळे त्यांस बऱ्याचदा वाकाटक लेणी असेही संबोधले जाते.
वाकाटक साम्राज्याच्या ऱ्हासानंतर यांचे निर्माण अचानक थांबले व ही लेणी योजित भव्यतेपासून वंचितच राहिली.
[संपादन] रचना
अजिंठा येथे एकूण २९ लेणी आहेत. ही सर्व लेणी वाघुर नदीच्या आसपास विखुरलेली आहेत. लेणी नदीच्या पात्रापासून १५-३० मीटर (४०-१०० फूट) उंचीवर कातळात आहेत.
हीनयान कालखंडातील लेण्यांपैकी ९ व १० क्रमांकाची लेणी चैत्यगृह आहेत व १२, १३, आणी १५-अ क्रमांकाची लेणी विहार आहेत. महायान कालखंडातील लेण्यांपैकी १९, २६ व २९ क्रमांकाची लेणी चैत्यगृहे असुन १, २, ३, ५, ६, ७, ८, ११, १४, १५, १६, १७, १८, २०, २१, २२, २३, २४, २५, २७ व २८ क्रमांकाची लेणी विहार आहेत.
विहार साधारणपणे चौरस आकाराचे असुन त्यांची लांबी-रुंदी १७ मीटर (५२ फूट) पर्यंत आहे. हे विहार मुख्यत्त्वे भिक्षुंना राहण्यासाठी होते तर चैत्यगृह हे पारंपारिकरीत्या पूजा-अर्चेसाठी वापरण्यात येत. कालांतराने विहारांतही मुर्तींची स्थापना झाली. बऱ्यांच विहारांना सोपा व आंगण करण्यात आले व तेथे दगडात कलाकुसर व चित्रे काढण्यात आली.
[संपादन] वेरूळ
महाराष्ट्रातल्या मराठवाडा भागात औरंगाबाद शहरापासून ३० कि.मी. अंतरावर वेरूळ हे एक छोटे खेडेगांव आहे. येथे प्राचीन काळात कोरलेली १२ बौध्द, १७ हिंदू आणि ५ जैन अशी एकूण ३४ लेणी आहेत.
[संपादन] इतिहास
वेरूळची लेणी साधारणत: ई.स.च्या पाचव्या ते दहाव्या शतकाच्या कालखंडात कोरण्यात आली असून प्राचीन भारतातली बौध्द, हिंदू आणि जैन धर्मांमधली परस्परसहिष्णुता प्रकर्षाने दाखवतात.
[संपादन] रचना
वेरूळच्या लेण्यांची हिंदु लेणी, बौद्ध लेणी व जैन लेणी अशी विभागणी केली जाते.
[संपादन] हिंदु लेणी
वेरूळच्या हिंदु लेण्यांची शैली ईतर लेण्यांपेक्षा अगदी वेगळी आहे. ही लेणी म्हणजे शिल्पकारांनी कातळात कोरलेली अतिप्रचंड शिल्पेच आहेत. यातील बरीचशी लेणी वरपासून सुरू करुन खालपर्यंत कोरीवकाम करीत निर्मिलेली आहेत. असे शिल्प किंवा बांधकाम करण्यासाठी शिल्पकार/कारागीरांच्या अनेक पिढ्या खर्ची पडल्याचा उल्लेख आहे.
[संपादन] कैलास मंदिर
वेरुळमधल्या १६ व्या लेण्यातले शिवमंदिर जगातले सर्वात मोठे कोरीव शिल्प आहे. ह्या बहुमजली मंदिराची रचना कैलास पर्वताच्या धर्तीवर आहे. ते मंदिर निर्माण करायला अंदाजे २ लाख टन वजनाचा एका अखंड खडक वापरण्यात आला असून तो उघडपणे वरून खाली म्हणजे कळसाकडून पायाकडे खोदून कोरण्यात आला असला पाहिजे आणि ते प्रचंड खोदकाम/कोरीवकाम पुरे व्हायला कित्येक दशके लागली असणार. ह्या मंदिराच्या निर्मितीमागचे असामान्य शिल्पज्ञान आणि निर्मितीमागची असामान्य शिल्पकला ह्या गोष्टी हजार-दीडहजार वर्षांपूर्वी ज्या माणसांना अवगत होत्या त्यांची नावेही इतिहासात कोणी नोंदवलेली नाहीत!
[संपादन] घृष्णेश्वर मंदिर
[संपादन] बौद्ध लेणी
वेरूळची बौद्ध लेणी येथील सगळ्यात जुनी लेणी आहेत. ही लेणी मुख्यत्त्वे विहार रुपाची आहेत. काही विहारांतून पूजेसाठी मुर्तीही आहेत.
यांपैकी प्रसिद्ध लेणे म्हणजे विश्वकर्मा लेणे. अनेकमजली प्रवेशद्वारातून आत गेल्यावर तेथे स्तूप आहे. या स्तूपाच्या वरच्या भागातील दगड असा कोरलेला आहे की असे वाटावे जणू लाकडी वासेच. या स्तूपात बुद्धाची धर्मचक्रप्रवर्तनमुद्रेतील मुर्ती आहे.
[संपादन] जैन लेणी
वेरूळची जैन लेणी तुलनेने लहान आहेत व जैन धर्माची वैराग्यभावना दर्शवितात. याबरोबरच बारीक कोरीव काम व चित्रे ही या लेण्यांची वैशिष्ट्ये आहेत.
[संपादन] लेण्यांना भेट देण्याकरता उपलब्ध मार्ग
[संपादन] रस्ता मार्गे
औरंगाबाद शहर मुंबई, नागपूर, पुणे वगैरे अनेक शहरांशी राज्य महामार्गने जोडलेले आहे. महाराष्ट्र राज्य परिवहन मंडळ औरंगाबाद ते मुंबई दरम्यान आरामगाड्या (luxury buses) चालवते (अंतर सुमारे ३९२ कि.मी.).
[संपादन] लोहमार्गे (रेल्वे)
औरंगाबादकडून मुंबई, आग्रा, दिल्ली, भोपाळ, हैदराबाद ह्या शहरांकडे थेट लोहमार्ग आहेत. हिवाळ्यात डेक्कन ओडिसी ही खास रेल्वे अभ्यागतांना औरंगाबाद(अजिंठा-वेरूळ)ची सफर घडवते.
चाळीसगांव, मनमाड, परभणी, पूर्णा आणि नांदेड या रेल्वे स्थानकांवर उतरुन रस्तामार्गे औरंगाबादला जाणेही शक्य आहे.
[संपादन] विमान मार्गे
औरंगाबादहून ३० कि.मी. अंतरावर चिकलठाणा गावी एक विमानतळ आहे. मुंबई-दिल्ली-जयपूर-उदयपुर आणि औरंगाबाद ह्या शहरांमधे सध्या विमानांची येजा असते.
[संपादन] लेण्यांना भेट देण्याकरता सगळ्यात चांगला कालावधी
उन्हाळ्याचे एप्रिल, मे आणि जून हे तीन महिने सोडून वर्षातला इतर नऊ महिन्यांचा कालावधी लेण्यांना भेट देण्याकरता चांगला असतो. उन्हाळ्यात त्या परिसराचे सरासरी तपमान ४०-४४ सेल्सिअस (१०४-११२ फॅरनहाइट) अंशांपर्यंत जात असल्यामुळे त्या काळात प्रवास दगदगीचा होऊ शकतो.
[संपादन] लेणी पहायची वेळ
सोमवार आणि राष्ट्रीय सुट्ट्यांचे दिवस सोडून इतर दिवशी सकाळी ९ ते संध्याकाळी ५ वाजेपर्यंत अभ्यागतांनी पहाण्याकरता लेणी उघडी असतात.
[संपादन] ईतर
- कॅनडा देशातल्या एलोरा, ऑंटॅरिओ (Elora,Ontario) ह्या एका गावाचे ते नाव "वेरूळ" ह्या नावावरून देण्यात आलेले आहे. पण पुरातन अप्रतिम लेणी पहायला मात्र भारतातल्या अजिंठा-वेरूळनाच भेट दिली पाहिजे!
[संपादन] बाह्यदुवे
- युनेस्कोच्या संकेतस्थळावर जागतिक वारसा म्हणून अजिंठा-वेरूळ
- भारतीय पुरातत्व संशोधन विभागाच्या संकेतस्थळावरील वेरूळची माहिती
- भारतीय उपखंडातील वास्तुस्थापत्यासंबंधीची माहिती
- india.net वरील अजिंठाची चित्रे
- india.net वरील वेरूळची चित्रे
- भिख्खू बुद्धभद्र यांच्या सव्वीसाव्या लेणीसंकुलाविषयीचा लेख (वाकटककालीन अजिंठा)
- महाराष्ट्र पर्यटन व्हिडिओ जाहिरात
