Қазақ тілі

Уикипедиядан

Қазақ тілі
Сөйленетін жері:	Қазақстан, Қытай, Ресей, Өзбекстан, Моңғолия, Иран т.б.
Сөйлеуші саны:	9 млн
Әлемдегі орны:	93
Тіл ұясы:	Алтай Түркі Батыс түркі Қыпшақ Қыпшақ-Ноғай Қазақ тілі
Жазу әдісі:	Кирил, Араб, Латын
Ресми күйі
Ресми күйі бар жері:	Қазақстан
Реттеушісі:	Ресми реттеу ұйымы жоқ
Тіл белгілері
ISO 639-1:	`kk`
ISO 639-2:	`kaz`
ISO/FDIS 639-3:	`kaz`
Қазақ тілінің жайылуы аумақтар (көк)
Аңғартпа: Осы бетте Юникод IPA фонетика нышандар болуы мүмкін.

Қазақ тілі — Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі, сонымен қатар Ресей, Өзбекстан, Қытай, Монғолия жəне т.б. елдерде тұратын қазақтардың ана тілі. Қазақ тілі түркі тілдердің қыпшақ тобына жатады, соның ішіндегі қарақалпақ, ноғай, қарағаш тілдерімен бірге кыпшақ-ноғай топшасын құрады. Тағы да татар, башқұрт, қарашай-балқар, құмық, қарай, қырымлы (қырым-татар) тілдеріне жақын.

Мазмұны

1 Жазуы
2 Фонетикасы
- 2.1 Дауысты дыбыстар
- 2.2 Дауыссыз дыбыстар
3 Грамматикасы
- 3.1 Сөз таптары
- 3.2 Септіктері
4 Сыртқы сілтемелер

[өңдеу] Жазуы

Толық мақаласы: Қазақ жазуы

Қазақ жазуы бірнеше рет өзгеріске ұшырады. 1929 жылға дейін Қазақстанда қазақ жазуы араб жазуын пайдаланды. 20 ғ. басында Ахмет Байтұрсынұлы ұсынысымен қазақ фонетикасына негізделген араб-парсы әліппесін (төте жазу) пайдаланған. Қазір де Қытайда істе. 1929 жылдан 1940 жылға дейін латын графикасы қолданылып, 1940 жылдан қазірге дейін кирилл әліпбиі қолдануда. Түркия мен Батыс елдердегі қазақтар әртүрлі латын жазуына негізделген әліппелерді пайдаланады.

[өңдеу] Фонетикасы

Қазақ тілі буын үндестігіне негізделеді, яғни қазақтың төл сөздері не бірыңғай жуан не бірыңғай жіңішке болып келеді, және жуан дауысты буындардағы дауыссыз дыбыстар жуан түрде айтылады (мысалы: тыс, құрт), ал жіңішке дауысты буындарда жіңішке естіледі (мысалы: тіс, күрт).

Қазақ тілінде екпін көбінесе соңғы буынға түседі.

[өңдеу] Дауысты дыбыстар

Қазақ тілінде 12 дауысты дыбыс бар: а, ә, е, и, о, ө, ұ, ү, у, ы, і, э
Дауысты дыбыс тіл, жақ және еріннің қатысына қарай жуан және жіңішке, ашық және қысаң, еріндік және езулік болып жіктеледі:

Тілдің қатысына қарай:	Жуан: а, о, ұ, ы, у.
	Жіңішке: ә, ө, ү, і, е, и, у, э.
Жақтың қатысына қарай:	Ашық: а, ә, о, ө, е, э.
	Қысаң: ы, і, и, у, ү, ұ.
Еріннің қатысына қарай:	Еріндік: о, ө, ұ, ү, у.
	Езулік: а, ә, е, ы, і, и, э.

[өңдеу] Дауыссыз дыбыстар

Дауыссыз дыбыс өкпеден шыққан ауаның ауыз қуысында кедергіге ұшырап шығуынан жасалады. Қазақ тілінде 26 дауыссыз дыбыс бар: б, в, г, ғ, д, ж, з, й, к, қ, л, м, н, ң, п, р, с, т, у, ф, х, һ, ц, ч, ш, щ.
Дауыссыз дыбыстар үн мен салдырдың қатысына қарай ұяң, үнді және қатаң болып үшке бөлінеді.

Ұяң:	б, в, г, ғ, д, ж, з, һ
Үнді:	й, л, м, н, ң, р, у
Қатаң:	к, қ, п, с, т, ф, х, ч, ц, ш, щ

[өңдеу] Грамматикасы

Қазақ тілінде сөз алдында тұратын көмекші сөздер (preposition) орнына, сөз артынан келетін шылау (postposition) не тиісті жалғау қолданылады (мысалы: қазақ тілі туралы мақаланы энциклопедияға қосу).

Сан есімі бар зат есім жекеше түрінде беріледі (мысалы: «мен екі мақала жаздым», бірақ «мақалаларымда көп қате жіберіппін»).

[өңдеу] Сөз таптары

Толық мақаласы: Сөз табы

Қазақ тілінде келесі сөз таптары бар

Зат есім (бет, қол)
Сын есім (қызыл, биік)
Сан есім (бір, жүз)
Есімдік (мен, сен)
Етістік (бару, жазу)
Үстеу (тез, таза)
Шылау (үшін, туралы)
Еліктеу сөз (күмп, тарс-тұрс, ыржың-ыржың)
Одағай (алақай, тәйт, құрау-құрау)

[өңдеу] Септіктері

Қазақ тілінде 7 септік бар. Төменде әр септіктің сұрақтары, жалғаулары мен мысалдары берілген:

септік	сұрағы	жалғауы	мысалы
Атау	кім? не?	(жоқ)	кісі, ат
Ілік	кімнің? ненің?	-ның/-нің, -дың/-дің, -тың/-тің	кісінің, аттың
Барыс	кімге? неге? қайда?	-ға/-ге, -қа/-ке	кісіге, атқа
Табыс	кімді? нені?	-ны/-ні, -ды/-ді, -ты/-ті	кісіні, атты
Жатыс	кімде? неде? қайда?	-да/-де, -та/-те	кісіде, атта
Шығыс	кімнен? неден?	-нан/-нен, -дан/-ден, -тан/-тен	кісіден, аттан
Көмектес	кіммен? немен?	-мен/-бен/-пен	кісімен, атпен