چترنج نامک
از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد.
چترنج نامک ، گزارش شطرنج یا ماتیکان شترنگ یکی از کتاب‌های بجا مانده از زبان پارسی میانه (پهلوی) است.
واژهء پارسی میانه برای کتاب، ماتیکان بوده. ماتیکان شترنگ یعنی کتاب شطرنج یا شطرنج‌نامه.
این کتاب به داستان ابداع بازی نرد توسط بزرگمهر اشاره دارد. این بازی را بزرگمهر در پاسخ به بازی شطرنج که پادشاه هندوستان برای انوشیروان می‌فرستد، ابداع می‌کند. فردوسی نیز در شاهنامه به گوشه‌هایی از این داستان را ازیادگار بزرگمهر به نظم درآورده است که اینگونه آغاز می‌شود:
| سپاس از خداوند خورشید و ماه | که رَستم ز بوزرجمهر و ز شاه | |
| چون این کار دلگیرت آمد به‌بُن | ز شطرنج باید که رانم سَخُن |
| چنین آگهی یافت شاه جهان | ز گفتار بیدار کار آگاهان | |
| که آمد فرستاده ی شاه هند | ابابیل و چتر و سواران سند | |
| بیاورد پس نامه ای بر پرند | نبشته به نوشین روان رای هند | |
| بدانند هر مهره ای را به نام | که گویند پس خانه او کدام | |
| پیاده بدانند و پیل و سپاه | رخ و اسپ و رفتار فرزین و شاه | |
| گر این نغزبازی بجای آورند | درین کار پاکیزه رای آورند | |
| همان باژ و ساوی که فرمود شاه | بخوبی فرستم بران بارگاه | |
| و گر نامداران ایران گروه | ازین دانش آیند یکسر ستوه | |
| چو با دانش ما ندارند تاو | نخواهند زین بوم و بر باژ و ساو |
[ویرایش] داستان شطرنج و نرد
در زمان پادشاهی انوشیروان پادشاه هندوستان دیورسام بزرگ برای سنجش خرد و دانایی ایرانیان و اثبات برتری خود شطرنجی را که مهره های آن از زمرد و یاقوت سرخ بود، به همراه هدایایی باارزش به دربار ایران فرستاد و تخت ریتوس دانا را نیز گمارده انجام این کار ساخت. او در نامه‌ای به پادشاه ایران نوشت: از آنجا که شما شاهنشاه ما هستید، دانایان شما نیز باید از دانایان ما برتر باشند. پس یا روش و شیوه آنچه را که به نزد شما فرستاده‌ایم (شطرنج) بازگویید و یا پس از این ساو و باج برای ما بفرستید. شاه ایران پس از خواندن نامه چهل روز زمان خواست و هیچ یک از دانایان در این چند روز چاره و روش آن را نیافت، تا اینکه روز چهلم بزرگمهر که جوانترین وزیر انوشیروان بود به پا خاست و گفت: این شطرنج را چون میدان جنگ ساخته‌اند که دو طرف با مهره های خود با هم می‌جنگند و هر کدام خرد و دوراندیشی بیشتری داشته باشد، پیروز می‌شود. و رازهای کامل بازی شطرنج و روش چیدن مهره ها را گفت. شاهنشاه سه بار بر او درود فرستاد و دوازده هزار سکه به او پاداش داد. پس از آن تخت ریتوس با بزرگمهر به بازی پرداخت. بزرگمهر سه بار بر تخت ریتوس پیروز شد. روز بعد بزرگمهر تخت ریتوس را به نزد خود خواند و وسیله بازی دیگری را نشان داد و گفت: اگر شما این را پاسخ دادید ما باجگزار شما می شویم و اگر نتوانستید باید باجگزار ما باشید. دیورسام چهل روز زمان خواست، ولی هیچ یک از دانایان آن سرزمین نتوانستند وین اردشیر را چاره گشایی کنند و بدین سان شاه هندوستان پذیرفت که باجگزار ایران باشد. این بازی نو تخته نرد بود.
[ویرایش] ترجمه متن پهلوی
در نسک پهلوی شترنگ نامک می خوانیم: اندر خدای خسرو انوشه روان از دیپ سرم، بزرگ شهریار هندوان، برای آزمودن خرد و دانایی ایرانشهریان شترنگ فرستاد ... و به فرور نامک ایدون نبشت که: چنانکه شما به نام شاهنشاهی بر ما همه شاهانید، باید که دانایان شما از آن ما داناتر باشند، اگر چم این شترنگ گذارید و یا ساو و باژ فرستید! براستی اگر آنان که می گویند ایرانیان از دانش شترنگ بی بهره بودند و آن رهاورد هندوان است پس چگونه است همان سان که در نسک پهلوی و شاهنامه میخوانیم گنجور دانشمند انوشیروان که بزرگمهر نام دارد راز پرده ی بازی میگشاید و هندوان را شرمسار و ایرانیان را دانا در پیش چشم گیتیان می نمایاند؟ پاسخ دندان شکنی که بزرگمهر دانا در سراپرده ی نوشیروان به فرستادگان هندو می نماید خود جای سخنی دیگر می جوید که از بخت این جستار تهی است. پاسخ بزرگمهر به فرستادگان هندی را به زبان امروزی می توان به شمایل «شما بروید کشکتان را بسایید ما سال ها پیش ازین خود سازنده و گسترنده ی شترنگیم!» و سپس به گفتمانی پیرامون اشو زرتشت و گشتاسپ شاه کیانی می پردازد ... گشتاسپ شاه ایران از زندگی یکنواخت و سراسر خوشی خسته آمده چرا که هر چه را آرزو همی داشت، به دست آورده بود. نه جنگ و نه پیروزگری و نه شکار و نه کامرانی او را به کام خسته آمده بود. کسی را پیروزگر نمی بود که شادمانی را به شاه جهان بازگرداند تا این که زرتشت سپنتامن بازی شترنگ را که شادان گر اندیشه و بیدارگر پندار و جایگاه مبارزه است، آفرینش کرده به نزد گشتاسپ شاه رفت و شیوه ی بازی را که به گونه ی ناب و دگرگون نشده بود به شاه آموخت. و گوهره ی آن بازی بدین گونه بود که گستره ی زمین جایگاه مبارزه و پیکار است، مبارزه و پیکاری همیشگی میان دو گوهر همزاد که مانا در ستیزند، گوهری نیکو به نام راستی و گوهری پتیاره به نام دروغ. و بر آدمی بایستنی است تا با همه ی توانش مبارزه نماید و گر نه درین جایگه جایی برای زندگانی خویش نمی ماند و تنبلی و سستی و بی ارادگی و نومیدی به فرجام مرگ و بردگی در دام اهریمن خواهد رسید. گشتاسپ شاه ازین رویداد خوشنود و شادمان شد و در وی دلبستگی به زندگی و کوشش پیکار دیگربار پدیدار شد.
