ادبیات عرب
از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد.
عربها واژه ادب را در معانی مختلفی به کار می‌برند، در زمان جاهلیت به معنی دعوت به طعام مهمانی (مأدوبه) بود. و در جاهلیت و اسلام به خلق کریم و حسن معاشرت با خواص و عوام به کار می‌رفت. سپس بر تهذیب نفس و آموزش صفات پسندیده و معارف و شعر اطلاق شد. در قرن نهم میلادی و قرون بعد از آن همه علوم و فنون را از فلسفه و ریاضیات و نجوم و کیمیا و طب و اخبار و انساب و شعر و جز آن را از آنگونه معارف والا که در بهبود بخشیدن به روابط اجتماعی به کار می‌آید در بر می‌گرفت.
در قرن دوازدهم، لفظ ادب در شعر و نثر و آنچه به آن دو مربوط است چون نحو و علوم لغت و عروض و بلاغت و نقد ادبی استعمال شد. ادبیات عربی به دو بخش تقسیم می‌شود: ادب انشائی یا ایجادی و ادب وصفی یا موضوعی که نخستین آن شامل شعر و نثر است و دومی شامل تحلیل ادبی و تاریخ ادب فنون ادبی عربی نیز بر دو قسمت می‌باشند:
فنون ادبی شعری و فنون ادبی نثری. فنون ادبی شعری عبارت‌اند از شعر قصصی یا حماسی، شعر غنائی، شعر تمثیلی و شعر تعلیمی.
ادب عربی قدیم از شعر حماسی و تمثیلی خالی است. زیرا قوم عرب کمتر شهرنشین بود و بیشتر به واقعیت گریش داشت و از این رو تخیلش بارور نشده بود. از طرف دیگر شیوه کسب روزی به وسیله شعر که در میان شاعران قوم رواج گرفت جائی برای سرودن اشعار حماسی و تمثیلی باقی نگذاشت. با این همه اگرچه ادب عربی از آثار حماسی بلند و طولانی خالی است از قصائدی که در آنها روح حماسی می‌باشد خالی نیست.
اما فنون ادبی نثری عبارت‌اند از تاریخ و خطابه و قصه و تعلیم و رسائل. ادب قدیم عربی از داستان‌های طولانی نیز خالی است. عرب نثر را به دو گونه می‌نوشت:نثر مرسل و نثر مسجع.
در میان اعراب شعر بیش از نثر عرصه بروز یافت و از سجع آغاز شد و به ارجوزه‌ها رسید و از آنجا به اوزان مختلف راه یافت. دوره‌های ادب عربی نیز در سه نهضت منحصر می‌شود: نهضت جاهلی و اموی، نهضت عباسی، نهضت جدید.بنابر این این دوره‌ها از عصر جاهلیت شروع می‌شوند و تا ظهور اسلام و بعد از آن حمله مغول و تأثیر آن بر ادب عربی کشیده می‌شوند. بر اساس موشکافیهای تاریخی و ادبی و مطالعه تطبیقی زبان شناسانه باید به اصالت شعر جاهلی نظر داد. و شعر عربی پس از آن دجار تحول و دگرگونی گردید و شاعران معروفی چون امرئ القیس و زهیر و اعشی و ... پیدا شدند و هرکدام سبک و بینش خاصی داشتند و تصویر خاصی در شعر خویش نمایان کردند. باآمدن اسلام ادب و زبان عربی نیز از قرآن و اسلام تأثیر پذیرفت و ارزش و اهمیت یافت که از صورت یک زبان قومی و محلی در گوشه‌ای محجور از دنیا به موقعیت یک زبان مهم جهانی نایل گردید و با مشارکت موثر همه مسلمین به ویژه ایرانیان، گسترش و دامنه‌ای کم نظیر یافت و آثار و آثار بیشماری در موضوعات گوناگون به عربی نوشته شد.
فهرست مندرجات |
[ویرایش] شعر عربی مکتب نجد
قدیمترین ادبیات (قبیله‌ای) زمان ایجاد و نشأتش به شانزده قرن پیش میرسد در بیابان نجد شعر غنائی بصورت قصیده بوجود آمد. امروءالقیس کندی درین زمینه بدرجه کمال از قدرت رسید و از شاگردان سبک و مکتب تجد بشمار می‌رفت. قصیده و قصیده سرائی جاهلی تجدی در شکل عمومی تا عصر جدید باقی مانده است، آغاز مکتب تجد به قرن چهارم میلادی میرسد.
در قرن ششم شعر از تجد منتشر و مورد تقلید سایر نقاط جزیره‌العرب (شبه جزیره عربستان) واقع می‌شد اما خصائص محلی و بومی و قومی بخود می‌گیرد و تا ظهور اسلام شعر بشیوه مکتب نجد در اوج کمال بد اما از آن ببمعد رو به ضعف نهاد. شکل قصیده عربی در ادبیات بواسطه موضوع و مضمون تغییر یافت و در (قصیده) مدح یا ذم پس از مقدمه‌چینی و وصف ممدوح شروع می‌شود. و در ابتدای شعر در نسیب، شکایت شاعر در شعر، از فراق و دوری از محبوبان است و شاعر بوصف اسب یا شتر خویش با طبیعت و اطراف و محیط خود می‌پردازد.
مدح ممدوح با وصف صحرا و وصف زیبائی‌های زندگی و وصف سخاویخشش ممدوح و دریا و مهمانی و شراب‌خواری و جنگ‌هایش همراه است. ابیات قصیده معمولاً از 60 تا 100 حتی 300 بیت است و همه اشعار آن بایستی در بحر و قافیه واحد سروده شود.
معلقات دهگانه یا هفتگانه از بهترین نمونه‌های اینگونه اشعار بوده است. مناذر و غسانیان در تطور و کمال قصیده بواسطه نواخت‌ها و تشویق‌ها و حمایت‌های شاعران سهم عمده‌ای داشتند ولی این دو دسته از حکمرانان سبب حلق و شکوفائی نوع جدیدی قصیده تجدی نشدند. تا اینکه رفته رفته قصیده‌ها و موضوعات شعر متنوع می‌شود و این خود فرصت طبع آزمائی خوبی برای قدرت شاعر و امتیاز بشیوه قصیده تجد به این شکل عمومی و موضوعات معین تقلید و دنباله روی بود.
وصف زن در نسیب، عام و مبهم ولی توصیف حیوان، صحرا، واقعی و دقیق در قصیده دیده می‌شود. شعر روزگار درازی غیر مکتوب و متکی بالقواه و سماعی و نقل قول و سینه بسینه بود. چه شاید شاعر قادر به نوشتن نبود یا اینکه اساساً نوشتن و خواندن برای شاعر جاهلی یکنوع کسر شأن بود، اشعار متکی بحافظه شاعر یا شنوندگان یا هر دو بود. و از اینجا شعر از حیث موضوعات و صورت‌ها محدود می‌شود. با ظهور اسلام در شعر عرب تنوع و تغییراتی چند حاصل می‌گردد از جمله قطعات و اشعار رجزی در وصف جنگها و مرثیه و اشعار حماسی بود و شعرائی همچون شنفری، تأبط شرا ازین گونه اشعار میسرودند.
شاعران همه قوت و قدرت خویش را در القاظ بکار می‌بردند که در عین حال زیبائی و جذابیت داشت و درین تحول، قصائد برای موضوع واحدی سروده می‌شد مگر قطعات کوتاه اشعاری در وصف شراب (می‌چامه‌ها یا خمریات) اما وصف صید جزئی از قصیده عمومی را تشکیل میداد.
شعر شعرای شهرنشین در عصر جاهلیت اختلافات جزئی از لحاظ مفهوم با مضامین شعر شاعران بادیه‌نشین دارد ولی آنچه برای ما از آنها باقی مانده است کم است. مشهورترین آنها شعر عدی‌ابن زید در خمر و شعر امیه‌ابن ابی صلت الدینی است. و نباید یکباره چنین پنداشت که هیچ نوع شعری در قبل از اسلام برشته تحریر و کتابت در نیامده باشد. اما واضح است که از اشعار مکتوب قبل از اسلام چیزی بما نرسیده است. بطوریکه فرزدق شاعر معروف عرب اشاره می‌کند دیوان مکتوبی از شاعر مشهور لبید وجود داشت.
[ویرایش] دوران‌های تاریخی ادبیات عرب
تاریخ ادبیات عرب از آغاز تاکنون به چند دوره تقسیم می‌شود که عبارت‌اند از:
- عصر جاهلی: عصر جاهلی به عصر قبل از ظهور پیامبر گفته می‌شود که از ۱۵۰ سال و یا ۲۰۰ سال قبل از دوران وی آغاز می‌گردد و تا ظهور اسلام ادامه دارد.
- عصر اسلامی
- عصر عباسی
- عصر اندلسی
- عصر معاصر
[ویرایش] شاعران عصر اسلامی
- حسان بن ثابت
- ابن مقبل
- الاحوص
- الاخطل
- الاقیشر السعدی
- الحطیئه
- الخنساء
- الشماخ بن ضرار
- الفرزدق
- جریر
- النابغه الشیبانی
- الطرماح
- ابوالمشمقمق
[ویرایش] جستارهای وابسته
[ویرایش] منبع
- ادبیات عرب، دانشنامهٔ رشد
