Maia
Wikipedia(e)tik
Maia gaur egungo Mexiko eta Ertamerikan Kristobal Kolonen etorreraren aurretik zegoen herri bat zen, 3.000 urtetako historia aberatsa zuena. Maia herria ez da inoiz desagertu, uste den bezela. Milioika bizi dira lurraldean eta askok maia zaharren familiako hizkuntzak hitzegiten dituzte.
Eduki-taula |
[aldatu] Jatorria
Proba arkeologikoen arabera, maiak orain 3.000 urte hasi ziren arkitektura zeremoniala eraikitzen. Maien eta Yucataneko beste zibilizazio baten, olmeken arteko berdintasunaz asko eztabaidatu da. Dirudienez, olmekek eta maiek asko eragin zuten elkar.
Teoria batzuen arabera, olmeken ondorengoak Guatemala aldera emigratu zuten, bertako biztanleekin nahastuz eta maien aintzindariak sortuz.
[aldatu] Arkitektura
Greziar edota Erromatar arkitektura bezain ikusgarria, maien arkitekturak milaka urte hartzen ditu bere baitan: lehenengo harrizko menditxoetatik, aski ezagunak diren eskaileradun piramideetaraino. Tikal, Palenke, Kopan eta Kalakmul bezalako hiritzarrak eraiki zituzten eta beraien joko gogokoenerako, pelotaren jokorako, frontoi handiak zituzten herrialdeko mutur batetik bestera.
[aldatu] Idazkera eta matematikak
Askotan maien idazkera hieroglifiko gisa agertu izan den arren, zeinu fonetiko eta ideogramez osatutako lenguaia komplexu bat zen, orain oso gutxi arte deszifratu izan ahal ez dena. Hitzegindakoa zehatz paperean errepresentatu ahal zuen "Mundu Berriko" hizkuntza bakarra zen, garaiko europearrek bere idazkerarekin konpara zezaketen bakarra.
Maiek 0 zenbakiaren kontzeputa garatu zuten (ematen duenez, "Mundu Zaharrean" baino mendeak lehenago) eta 20ean oinarritutako zenbaki sistema bat zuten. Kalkulu astronomiko ezin zehatzagoak egin zituzten; ilargiaren eta planeten mugimenduari buruzko beraien diagramak begiz inoiz egin diren perfektuenak dira. Maien urtea gurea baino pixka bat luzeagoa zen, 365.25 egunekoa.
[aldatu] Maia zibilizazioaren gainbehera
VIII eta IX. mendeetan, maia kultura klasikoak gainbehera egin zuen, hiririk garrantzitsuenak bertan behera utziz. Gerra, soroen amaiera, lehortea edota aurreko guztiak batera jo izan ohi dira gainbeheraren arrazoitzat. Garai harretan goseteak eta matxinadak egon zirenaren zihurtasuna dago.
Espainiarrak 1520eko hamarkadan hasi ziren maien lurraldeak konkistatzen. Estatu maia batzuk erresistentzia luze eta gogorra egin zieten inbaditzaileei; gaur egungo Guatemalaraino erretiratuta, 1697 arte borrokatu ziren.
Maien zibilzazioaren hondakinak ez ziren 1839 urterarte egin ezagunak, John Lloyd Stephens estatubatuarrak eta Frederick Catherwood marrazkilariak hainbat hiri galdu bisitatu zituztenean. Idatzi zuten marrazkidun egunkariak aintzinako kultura honenganako jakinmina sortu zuen mundu osoan.
Gautemalako eta Belizeko biztanle asko maia dira odolez eta hizkuntzaz; Mexikoko herri txiki askotan maia kultura existitzen da oraindik.
