Πεζογραφία 1880-1930

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια

Από τη δεκαετία του 1880 εμφανίζεται μια μεγάλη αλλαγή στη νεοελληνική πεζογραφία. Ο ρομαντισμός παύει να είναι το κυρίαρχο ρεύμα και οι λογοτέχνες "προσγειώνονται" σε πιο οικεία θέματα, εμπνέονται από την ελληνική παράδοση, απεικονίζουν τη ζωή της υπαίθρου αρχικά και έπειτα των αστικών κέντρων, και εμφανίζονται σποραδικά στην αρχή αλλά εντονότερα από τις αρχές του 20ου αι. ρεαλιστικές και νατουραλιστικές τάσεις και κοινωνικοπολιτικός προβληματισμός.

Οι τάσεις της αλλαγής θα μπορούσε να πει κανείς ότι εμφανίζονται ήδη από το 1855, στο μυθιστόρημα Θάνος Βλέκας του Παύλου Καλλιγά, στο οποίο αντιμετωπίζεται με κριτική διάθεση η κατάσταση της αγροτικής κοινωνίας. Ουσιαστικά όμως το έργο που σηματοδοτεί την νέα προσέγγιση είναι το μυθιστόρημα Λουκής Λάρας του Δημήτριου Βικέλα, (1879), που παρουσιάζει με διαφορετική, "αντιηρωική" όπως έχει χαρακτηριστεί, σκοπιά, την ελληνική επανάσταση, και ακολουθεί τους κανόνες του ρεαλισμού.

Γεγονότα και παράγοντες που συνετέλεσαν στην αλλαγή είναι:

• Η παρακμή του ρομαντισμού και οι αντιδράσεις, κυρίως βέβαια στο θέμα της ποίησης. (βλέπε Νέα Αθηναϊκή Σχολή).
• Η προσπάθειες για επικράτηση της ρεαλιστικής σκέψης στην ελληνική πολιτική, με το έργο του Τρικούπη. Η χώρα σταδιακά απομακρυνόταν από τον μεγαλοϊδεατισμό και την προσκόλληση στο παρελθόν και γινόταν κατανοητή η ανάγκη για πρόοδο και εκσυγχρονισμό. Αυτό ήταν φυσικό να επιδράσει και στη λογοτεχνία, που τα προηγούμενα χρόνια ήταν περιορισμένη στον υπερβολικό ρομαντικό συναισθηματισμό και το ιστορικό μυθιστόρημα το εμπνευσμένο από την Επανάσταση του 1821.
• Η διάδοση των ρευμάτων του ευρωπαϊκού ρεαλισμού και νατουραλισμού. Ορόσημο για την εισαγωγή τους στην Ελλάδα είναι η δημοσίευση το 1879 της μετάφρασης της Νανάς του Εμίλ Ζολά από τον Ιωάννη Καμπούρογλου στον "Ραμπαγά", που προκάλεσε έντονες αντιδράσεις λόγω του "προκλητικού" και "σκανδαλώδους" περιεχομένου. Η έκδοση του έργου το 1880 συνοδευόταν από μια "επιστολιμαία διατριβή" αντί προλόγου, με την υπογραφή Α.Γ.Η., ο συντάκτης της οποίας παρουσίαζε τις αρχές του ευρωπαϊκού νατουραλισμού και τις νέες ανάγκες της ελληνικής λογοτεχνίας, που θα μπορούσε αυτό το ρεύμα να καλύψει.
• Καθοριστική είναι η προκήρυξη διαγωνισμού διηγήματος του περιοδικού "Εστία" το 1883. Η προκήρυξη, γραμμένη πιθανότατα από τον Ν. Πολίτη, καλούσε τους συγγραφείς να αξιοποιήσουν τις πλούσιες παραδόσεις, τα ήθη και τα έθιμα του ελληνικού λαού. Στην προκήρυξη ήταν φανερή η ηθικοπλαστική διάθεση, αφού γινόταν λόγος για "αγνά" και "ευγενή" ήθη που ο ελληνικός λαός διέθετε περισσότερο από άλλους λαούς, και για τόνωση της αγάπης για την πατρίδα. Τα αποτελέσματα του διαγωνισμού δεν ήταν βέβαια εξαιρετικά σε ποιότητα, αφού πολλά από τα έργα που παρουσιάστηκαν δεν ήταν καν διηγήματα, παρά απλές καταγραφές εθίμων, παραδόσεων ή λαϊκών διηγήσεων. Ήταν σημαντική όμως η πρωτοβουλία κυρίως για τη θεματολογική στροφή αλλά και για την μετέπειτα υποστήριξη του περιοδικού προς τους συγγραφείς διηγημάτων.
• Η ανάπτυξη της λαογραφίας με τις εργασίες του Ν. Πολίτη. O Πολίτης, θεμελιωτής της επιστήμης της ελληνικής λαογραφίας, έθεσε τις βάσεις για συστηματική μελέτη και καταγραφή των ηθών του λαού της υπαίθρου (τα αστικά κέντρα δεν είχαν αναπτυχθεί ακόμα και δεν είχαν αποκρυσταλλωθεί οι κοινωνικές δομές) και προσέφερε ουσιαστικά στους συγγραφείς πλούσιο υλικό για αξιοποίηση.
• Η παρουσίαση, το 1888, του έργου Το ταξίδι μου του Ψυχάρη, που προσέφερε ένα απτό, αν και συχνά ακραίο παράδειγμα, της εφαρμογής των αρχών του δημοτικισμού στη λογοτεχνία.

[Επεξεργασία] Οι σημαντικότεροι σταθμοί της περιόδου

• Όπως προαναφέρθηκε, προαναγγελία των νέων τάσεων ήταν ο Λουκής Λάρας το 1879. Πρώτη ουσιαστική όμως εμφάνιση ενός ανανεωμένου έργου ήταν το 1883 το διήγημα του Βιζυηνού "Το αμάρτημα της μητρός μου".
• Μέσα στη δεκαετία του 1880 εμφανίστηκαν οι κυριότεροι πεζογράφοι της περιόδου: το 1884 τα πρώτα διηγήματα του Κονδυλάκη, τα πρώτα έργα του Καρκαβίτσα το 1885, το πρώτο διήγημα του Παπαδιαμάντη το 1887.
• Η πρώτη φάση αυτής της περιόδου, μέχρι το 1900 περίπου, είναι ακόμα η φάση της καθαρεύουσας: οι περισσότεροι συγγραφείς χρησιμοποιούσαν την καθαρεύουσα στα αφηγηματικά μέρη και τη δημοτική, συχνά με ιδιωματισμούς, στα διαλογικά (Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, Γεώργιος Βιζυηνός, Ιωάννης Κονδυλάκης, Αλέξανδρος Μωραϊτίδης).
• Το παράδειγμα του Ψυχάρη ακολούθησαν αμέσως οι Αργύρης Εφταλιώτης και Αλέξανδρος Πάλλης και αργότερα ο Πέτρος Βλαστός. Αυτοί ήταν και οι πιο "πιστοί οπαδοί" του.
• Την πεζογραφία σε δημοτική ενίσχυσαν στη συνέχεια - και με μετριοπάθεια- οι Κωστής Παλαμάς, Ανδρέας Καρκαβίτσας και αργότερα οι Κωνσταντίνος Χατζόπουλος, Κωνσταντίνος Θεοτόκης. Αξιόλογη σε αυτόν τον τομέα ήταν και η έκδοση των περιοδικών "Η Τέχνη" (1898-1899) και "Νουμάς το 1903.
• Η γενική τάση που επικρατούσε ως το 1900 ήταν η ηθογραφία, η έμπνευση δηλαδή από την καθημερινή ζωή της υπαίθρου (αρχικά) και η πιστή αναπαράσταση ηθών, εθίμων, παραδόσεων. Οι συγγραφείς στηρίχτηκαν στις προσωπικές τους αναμνήσεις και βιώματα, γι' αυτό και τα περισσότερα έργα έχουν χαρακτήρα αυτοβιογραφικό. Αρκετοί απ' αυτούς περιορίστηκαν σε απλή καταγραφή της ζωής, χωρίς να εμβαθύνουν στην ψυχολογία των προσώπων ή να αναλύουν χαρακτήρες και συχνά παρουσίαζαν την αγροτική ζωή με τρόπο ειδυλλιακό και εξιδανικευμένο, αδιαφορώντας για τα κοινωνικά προβλήματα και τις συχνά άσχημες συνθήκες. (Για παράδειγμα οι Γεώργιος Δροσίνης, Κώστας Κρυστάλλης). Οι πιο αξιόλογοι όμως συγγραφείς παρουσίασαν και δείγματα είτε ψυχογραφικά (Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, Η Φόνισσα, Ιωάννης Κονδυλάκης, Ο Πατούχας, Γεώργιος Βιζυηνός), είτε νατουραλιστικά, με έντονη κριτική διάθεση (Ανδρέας Καρκαβίτσας, Ο Ζητιάνος,Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, Η Φόνισσα).
• Στην πρώτη αυτή φάση κυριαρχούσε το διήγημα και η νουβέλα. Το μυθιστόρημα ξανάρχισε να καλλιεργείται πιο έντονα από το 1900 περίπου και έπειτα.
• Από το 1900 αρχίζει μια δεύτερη φάση, με κάποιες διαφορές από την προηγούμενη. Κατ΄ αρχάς, η δημοτική είχε πλέον καθιερωθεί, εκτός φυσικά από τους συγγραφείς που έγραφαν από την προηγούμενη περίοδο και δεν εγκατέλειψαν την καθαρεύουσα, όπως ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Επιπλέον, το ενδιαφέρον μετατοπίστηκε από την ύπαιθρο στα αστικά κέντρα, κυρίως την Αθήνα. Αυτή η φάση ονομάζεται είτε απλά αστική, είτε αστική ηθογραφική, σε αντιδιαστολή με την αγροτική ηθογραφική. Οι πρώτοι συγγραφείς που τοποθέτησαν τα έργα τους σε αστικό περιβάλλον ήταν οι Γιάννης Ψυχάρης και Γρηγόριος Ξενόπουλος. Το μυθιστόρημα επανεμφανίστηκε με αξιόλογα δείγματα, όπως τα έργα του Χατζόπουλου και του Θεοτόκη. Παράλληλα εμφανίστηκε και ο κοινωνικός προβληματισμός, τις περισσότερες φορές ταυτισμένος με τη σοσιαλιστική ιδεολογία. (Εκπρόσωποι αυτού του είδους, εκτός από τους Χατζόπουλο και Θεοτόκη, είναι και οι Δημοσθένης Βουτυράς, Κώστας Παρορίτης). Επιπλέον, είναι αξιοσημείωτη και η επίδραση του ρεύματος του αισθητισμού στα έργα των Π.Νιρβάνα, Κ.Χρηστομάνου, Ν.Επισκοπόπουλου.

[Επεξεργασία] Οι κυριότεροι εκπρόσωποι

• Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης
• Γεώργιος Βιζυηνός
• Ιωάννης Κονδυλάκης
• Ανδρέας Καρκαβίτσας
• Γεώργιος Δροσίνης
• Γιάννης Ψυχάρης
• Αλέξανδρος Πάλλης
• Αργύρης Εφταλιώτης
• Κώστας Κρυστάλλης
• Κωνσταντίνος Χατζόπουλος
• Κωνσταντίνος Θεοτόκης
• Δημοσθένης Βουτυράς
• Κώστας Παρορίτης
• Γρηγόριος Ξενόπουλος
• Κωνσταντίνος Χρηστομάνος
• Παύλος Νιρβάνας
• Νικόλαος Επισκοπόπουλος
• Ίων Δραγούμης

[Επεξεργασία] Βιβλιογραφία

• Απ. Σαχίνη, Το νεοελληνικό μυθιστόρημα, εκδ. Γαλαξίας
• Mario Vitti, Η ιδεολογική λειτουργια της ελληνικής ηθογραφίας, εκδ. Κείμενα
• Η παλαιότερη πεζογραφία μας, εκδ. Σοκόλη
• Βαγγέλης Αθανασόπουλος, Οι μάσκες του ρεαλισμού, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 2003
• Ελένη Πολίτου-Μαρμαρινού, " Ηθογραφία", στην εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα, τ.26
• Γιάννη Παπακώστα, Το περιοδικό "Εστία" και το διήγημα, Εκπαιδευτήρια Κωστέα-Γείτονα, Αθήνα 1982
• Π.Μουλλάς, "Το νεοελληνικό διήγημα και ο Γεώργιος Βιζυηνός", εισαγωγή στο: Γ.Μ.Βιζυηνός, Νεοελληνικά διηγήματα, Εστία 2003 (3η έκδοση)