Zıwan
Wikipediya ra, ensiklopediya xosere
Varyantê xo: zuwan, jüan, jian, jion, zan, zıwon, zon, zun
Contents |
[bıvurne / bınusne] Zıwan
Zıwan, merdum pê keno têsere, wesiley suhbetio. Gorey taine yew hacetê komunikasyoni ra serkewte hafıza tarix u kultur u adet u torey mordemi zıwan de yeno diyaene. Senatê da insania ke tenya ey rê xaso.
Serranê peyênan de roştberê Zazaan çım de qıymetê zıwani bi zêde, kenê ke zıwanê xo rareynê, pay ra verdê, raver berê.
Zazaki de qese zıwan, hetê koki (rıstımi) ra Ewısta (Avesta) de hizū-, Hindkiyo Khan (Sanskrit) de jihvā- जिह्वा (bıwane: cihwā) Partki de izβān, Farskiyo Miyanên (Pehlevki) de izwān, uzwān biyo. Kurdki zıman, Farski zebān زَبان, Paşto žiba, Osetki äwzág vanê.
İlmê Zıwani İlmo ke gıneno zıwani sero, zıwani tarif u ifade keno, zıwananê Ewropa de cı rê vanê "linguistic". Qısm u letey ilmê zıwani zahfê. Fêlê ilmê zıwani cıgeyraişê nışananê zıwanio ke mıxtelıf tebeqeyanê hêrarşiye seroê.
[bıvurne / bınusne] Qısmê meqsedê tarifê zıwani
- Fonetik u Fonolociye (İlmê veng u vacan)
- Grafematik (İlmê nışananê nuştey)
- Morfolociye (İlmê şıkli)
- Vıraştena Qıseyan
- Rêzê Cumla
- İlmê Mena (Semantik)
- İlmê Zıwanê Nüşten u Uslübi (Stilistik)
- Pragmatik
- İlmê Zıwanio Umumi
u ê bini.
[bıvurne / bınusne] Zar u Zıwan
Zar vengo, zıwan ki letey goştio ke fekê insani de, oyo. Bê zon ki isan şeno veng veco, bıqêro, bılımo, feqet nêşeno qısey bıkero. Qıseykerdene ê letey goşti lewnena, hewna perse qesa fekê insani ra veciyena. Hurdmêna ke resnay pê, beno qıseykerdene u insanı ki ebe nê ornagi jewbini fahm kenê. Bê zar u bê zıwan ki şenê, insani jewbini de qısey bıkerê, jewbini serwext kerê. Be teknikanê tezeyan, be destan, be bêçıkan (engıştan) u be hereketan jewbini danê fahmkerdene. Feqet qet çiyê qasê qıseykerdene jewbini ra hendae nezdi niyo. Qey vanê 'zar u zıwanê xo ameo gırewtene’; yanê, ne vengê xo veciyeno, ne ki qısey keno.
Mılet u qewmê ke dewletê xo estê, se serre, dısey serre be zıwanê xo qısey kenê, zıwanê xo kerdo zıwanê teknik u teknolociye, anci ki sero vındenê, raver benê, vanê ke; zıwanê ma wertey zıwananê dıwelan de vini mebo. Eke ma zıwanê xo goranê teknik u teknolociya ewroy de raver meberime, qıseyanê neweyan mevecime, pey de maneno. Be no qeyde zanaê ma, ilmdarê ma meşte biro be zıwananê dıwelan nüşteyanê xo nüsnenê. O waxt ki qewmê ma nê zıwani ra fahm nêkeno. Gereke anci ma nê zıwani bıçarnime, se ke qewmê ma fahm keno, heni bınüsnime. Beno dı kari. Eke roştberê jew qewmi be zıwanê xo nê, be zıwananê dıwelan de nüsnenê, faydey nê ilmi u zanoği qewmê xo de hewndae nêno zanıtene. Qewmo ke seba ey ra nüsneno, gereke be zıwanê ey bo, be zıwanê dê ğeribi mebo. Ewro teknik u teknolociye her zıwani sero hukım keno. Zıwan, ilmi her roc raver şono. Eke rocê raver nêgırewt xo dest, peyniye zaf çetın yena.
[bıvurne / bınusne] Vervate Zıwani ser
Gerek her merdım hemverê xu, hemverê piranê xu wezifey xu biyaro ca. Wezife; wezifey vındernayışê vıni-biyaenda zıwanê ma Zazakiyo. Gerek her merdımê do zane, nuşkar, wendey xu u kokê xu nas bıkero. Naskerdena xu, naskerdena welatê xu kêberê şarê binan rê xu qebulkerdış'a beno.
Her merdım bı şexsiyetê xu'ya yeno naskerdenı. Senin kı her mıletı, nuşkar, artis bi çiyê xuyê taybeti'a yenê naskerdenı. Êyê kı ninan rê beno kılidê komünikasyoin zi fına zıwano. Yanê zıwan, kılidê komünikasyonê nuş u ê qısey mabêndê şaran u insanano. Zıwan şexsiyetê welatio. Kokê welati, kokê namey welati her wext xu zıwan ra gêno. Swêdi-İsveç, Yunani-Yunanıstan, Fransizi-Fransa, Romani-Romanya, Rusi-Rusya (Urusya) u.ê.b.
Çı wext merdım bı zıwanê xu'ya nênuşno, zıwano xu niyaro kar, caê dı ê merdımi kewnê tengaseya vinayışi u nêşenê rayê da newiye akerê qandê zıwanê xu u nêşenê bıbê rayberê şarê xu. Zıwan, fek u diyalekt zengin-biyayena şar-biyaena.
Bı zıwanê Zazaki heta nıka çiyo muhim niameo nuşnaenı. Çiyê kı heta nıka ameo nuşnayenı zi, zaf neweo. Na newe-biyayenı zi, zıwanê maê nuştey zehmetey veceno ser raya ma. Heta nıka ê çiyê kı ameyê nuşnaenı, ê zi tenya ser çiyê siyaset u estanıkı mendo. Gere ma ney çi bıvırnim. Enerci u gıraneya xu bıdê çiyê bini ser zi. Cokı çendê ma zıwan, tarix, tradisyon (urf u adet) u çiyê açarnayışi ser bıgurwey, maê zıwanê xuyê ma u pi bıkerê dewlemend. Her çiyo muhim zi noyo kı, zıwanê Zazaki dı dıyalekt u feki estê. Nuşnaenı dı, qıseykerdenı dı qandê coyo kı ma zehmetey ancenê. Gere ma qederê zıwanê xuyê bındest dı mendey bıvırnê u günia teziye cıdê. Eger ma ney nêvırazê se, qeçekê ma do ma ra hesab pers kerê. Ma kar u xebatê ma zi wuni tecrid bıkerê kı ma do nêşê werzê lıngandê xu ser.
Tıya dı ez wazenan çiyê vecan çıman ver. Gere ma enerci u günia xu bıdê zıwan ser u ma xu lete nêkerê. Fek u diyalektê Zazaki biyarê pêhet u bı inan ra ma zıwanê xyyê nuştışi vırazê. No kar zi, karê merdımê cıddi u ê zaneyo. Eger ma wazenê, zıwanê xu newede ra vırazê, gere ma akademi u enstytiyanê xu vırazê u bı newede ra ma günia teziye cıdê. Bı zür u nêzaney'a qet çiyê nêkewno ser. Zane biyayenı zi, kokê xu, zıwanê xu u kulturê xu naskerden'a u gırwe kerden'a beno. Gere her merdım gırwe u enerciya xu dı cıddi bo.
Vıraziyaen u biyayena dınya ra heta nıka heme çi ameo vırnayış. İnsani, si (kemere), awı, dar u çar wextê serrı ameo vırnayış u zaney tarixê ney rê vanê mutasyon. Zıwan zi nê vırnayışi ra heqê xu gırewto u ameo vırnayış. No vırnayış hem hetê negatıf u hem zi hetê positiv rao. O çi kı negatif tarix dı xu mısnao, noyo kı, şar zıwanê xu, xu vira kerdo u zıwanê do bin mısao. Zıwanê ma dı zi çiyê newey veciyenê.
Nê çi ser werzaenı zaf gırda. Qandê kı, heta nıka zıwanê ma ameo pelçıkiyaenı u nıka ma gamanê xuyê gırdan erzenê u xu nezdiyê pê anê. Qandê jew-biyaena zıwanê ma Zazaki dest pê dê, mıl bıdê mıl.
