Türk Mitolojisi
Vikipedi, özgür ansiklopedi
→ Başlığın diğer anlamları için Türk Mitolojisi (anlam ayrım) sayfasına bakınız.
Türk mitolojisi, tarihi Türk halklarının inanmış oldukları mitolojik bütüne verilen isimdir. Eski efsaneler, Türk halklarının eski ortak inancı Tengricilikten öğeler taşır. Bunların bazıları sonradan islami öğeler ile değiştirilmiştir.
Türk mitolojisi, birçok araştırmacıya göre ayni Tengricilikte de olduğu gibi tektanrıcı bir temelden, zamanla çoktanrıcı bir biçime doğru gelişmiştir. Ayrıca tarihi Türk halklarinin temasa geldikleri Zerdüstlük, Mani dini ve Budizm'de Türklerin mitolojisinde izler birakmistir. Bu yüzden genel bir tanım olan Türk mitolojisine, halkların çeşitliliği ve inançtaki farklı unsurlar göz önünde tutulursa Türk Mitolojileri demek daha doğru olabilir.
[değiştir] En eski kalıntılar
Türk halklarının yazı kullanmaları ancak 6'ncı yüzyıldan sonra başladığı için, Türk mitolojisinin en eski kalıntıları ancak yabancı halkların yazılı belgeleriyle kanıtlanabilir. En mühim kanıtlar eski çin yazılarında bulunur. Örnegin I.Ö. 330 yılından kalan bir yazıda Türk mitolojisinin en mühim efsanesi olan Asena efsanesi ile karşılaşmaktayız.
[değiştir] Tanınmış destanlar
[değiştir] Asena
Tanilan en eski Türk efsanesi. Tüm Türk halklarinda cesitli sekilde yaygindir. Efsaneye göre Türkler düsmanlari tarafindan tamamen yok edilirler. Sadece kollari ve bacaklari kesilmis ufak bir erkek cocuk hayatta kalir. Tengri'nin gönderdigi kutsal bir disi Kurt cocugu besler büyütür ve korur. Kurt cocuktan gebe kalir ve on yavru dogurur. Bu on cocuk gelecek Türk topluluklarin hükümdarlaridir. Birisi annesinin ismini alir; A-Se-Na.
[değiştir] Ergenekon destanı
Türkler büyük bir yenilgiye ugradiktan sonra cadirlarini toplayip göc ederler. Tengri'nin gönderdigi kutsal bir geyik (ya da Kurt) Türklere kilavuzluk eder ve onlari verimli topraklari olan ve etrafi daglarla kapali olan büyük bir ovaya götürür. Birsürü kusaklardan sonra Türkler bu ovaya sivmaz olurlar. Busefer bir Kurt onlara etraflarini ceviren daglardan birisinin madenden olustugunu gösterir ve Demirciler bu dagi eritirler. Halk ovadan cikar ve tekrar bozkirlarin egemenligini ele gecirdiklerini tüm bozkir halklarina duyururlar.
[değiştir] Oğuz destanı
[değiştir] Manas destanı
[değiştir] Göç destanı
[değiştir] Kırk Kız
[değiştir] Dokuzoğuz Onuygur (ya da Agacın çocukları)
[değiştir] Ay Dede ve Öksüz kız
Kisaltilmis verziyon:
- Annesiz bir kız varmış, su taşırmış sırıkla, Geceleri ağlarmış, soğuktan hıçkırıkla: "Ey güzel ay, ey kutsal, ne olursun beni al! "Buraya gel suya dal, eş yap beni göğe Sal!" Dermiş kız haykırırmış, hep aya yalvarırmış, Imdada çağırırmış, sesi göğe varırmış. Çok soğuk bir geceymiş kız yine suya gitmiş, Ay da gece gökteymiş, kız için yere inmiş. Ay hemen kızı almış, ta evine götürmüş, Ay her dolun oldukça bu kız ay da görünmüş.
[değiştir] Cesteni bey
[değiştir] Ulu toyun
[değiştir] Alangova (Alan-hoa)
[değiştir] Hakan Su
[değiştir] Yaradılış efsaneleri
[değiştir] Kabile'nin türeyişini anlatan efsaneler
Türk mitolojisinin en mühim özelliklerinden birisi her kabilenin, ne kadar ufak'ta olsa şahsi bir türeyiş efsanesine sahib olmasıdır. Örneğin Oğuzname'de her sözü edilen kabilenin ilk önce türeyiş efsanesi anlatılır.
En önemli ve en tanınmış efsane Türklerin ortak türeyiş efsanesidir. Bu efsane neredeyse her Türk topluluğunda tanılır, ve en eski Türk hükümdarlarının Göktanrı'nın gönderdiği bir kurt ile çiftleşmesinden türediğini anlatır. Bazı verziyonlarda bir dişi kurt'un en son Türk olarak kalmış bir erkek çocuğu ile, diğer verziyonlarda ise Göktanrı'nın bir erkek kurt kılığında hükümdarın kızı ile çiftleştiği anlatılır.
Diğer iyi tanılan bir türeyiş efsanesi Kırgız halkının türeyiş efsanesidir. Bu efsaneye göre kutsal bir gölün suyundan gebe kalan kırk kız ilk kırgızları oluşturur.
[değiştir] Şiirler
[değiştir] Avci Bineger
[değiştir] Avrupa'da Türk Mitolojisinin izleri
Avrupaya göç etmiş olan antik Türk halklarından dolayı, Avrupada'da Türk mitolojisinin izlerini bulmak mümkündür. Özellikle Hunlar ve Ön bulgarlar destanlara konu olmuşlardır. Alman mitolojisinin en tanınmış destanı Hunlara ve ejderhalara karşı savaşan alman kahraman Sigismund'un destanı'dır. Bu destan da Atilla'nın adı "Etzel"'dir.
Ön bulgarların (Türk bulgarlar) balkan'a getirmiş olan Han Asparuh'un destanını Bulgaristan'da henüz birinci sınıfta her bulgar çocuğu ezbere bilir. Ayrıca yine Ön bulgarların getirmiş oldukları ilkbahar bayramı "Mart enizi" (Mart annesi)'nde ilkokul çocukları Han Asparuh destanının bazı bölümlerini canlandırırlar. Canlandırılan bölümde, Han Asparuh ilk bulgar devletini kurmuş ve bunu kutlamak için Göktanrı Tangra'ya (Tengri) adak vermek ister. Adak vermeden önce bir demet Dereotu'nu kutsal ateşte yakması gerekir ama hiçbiryerde Dereotu bulamaz. Bu yüzden çok üzülür. Çok uzaklarda Volga kıyılarında kalmış olan kızkardeşi Asparuh'un derdini hisseder ve bir şahin'in ayağına bir demet Dereotu bağlayıp gönderir..
Macarlarda da çok uzun bir Atilla destanı bulunur. Bu destanın en eski kalıntıları bir manastırda muhafaza edilmiş ve Osmanlıların saldırısında Osmanlılar tarafından tamamen yakılmışdır. Sonradan hafızada kalanlarla tekrar yeniden yazılmışdır.
[değiştir] Budist Türk mitolojisi
9'ncu yüzyılda Uygur Türklerinin Budizm dinini kabul etmiş ve bu dinin temeli üstünde ilk büyük yerleşik Türk kültürünü geliştirmişlerdir. Uygur rahiblerin bu dönemde binlerce Budist yazıları Sanskrit ve Çince'den Türkçeye çevirmiş oldukları bilinmektedir. Bunların arasında birçok yabancı efsaneler de Türkçeye çevrilmiş, ama eski Türk destanları ve tarihi de yazıya alınmışdır. Kotan kentinde o zamanlarda dünyanın en büyük kütüphanesi oluşturmuşlar, ama malesef Kırgızların bir saldırısında bu kütüphane tamamen yanmışdır. Günümüzde sadece yanmamış olan ufak tefek sayfa parçaları kalmışdır, ama bu sayfa parçalarının bazılarının üzerinde görünen sayfa sayıları (sayfa 500- sayfa 600) bu kitapların nekadar geniş kapsamlı ve ayrintılı olmuş olduklarını kanıtlamaktadırlar.
Bu az kalıntıların arasında birçok, manastırlara yeni rahibler kazandırmak için tasarlanmış efsaneler bulunmaktadır. Örneğin birisinde maddi hayatın kötü ve iğrenç olduğunu vurgulamak için korkunç bir hikaye anlatılmaktadır (Eski Türkçe):
- körüp ince sakıntı. Bo menin yutuzum bo tep içgerü kirip ülüg birle yattı... Yeme esrökin biligsizin üçün ölügüg kuçup uluvsuz bilig sürüp ol ölügke katıltı küçedükinte ötrü ölüg yarıltı... ol yarsinçıg et'özinteki kan irin arıgsız yablak taşıltı tökülti... yeme ol tözün är kamag özi tonı baştan adakka tegü kanka irinke örgenip uvutsuz biligin üçün esrükin ögsüz bolup könülina anıg ögrünçülük boltum tep sakıntı... ançagınçagan yarın yarudı kün tugdı... ol tözün er esröki adıntı usınta uduntı birök başın yokarı kötürüp körti supurgan icre yatukın koyınta ölüg yatur irin kan tökülür tüze yıdıyor kenti özün körtü kop kanka bulganmış arıgsızka ürgenmişin körüp ötrü belinledi anıg korkutı ulug ünün manradı terkin tul tonka taşıkıp tezdi nece yügürür erti anca kusar yarsıyur erti ol munca arıg ton kedsimişin antak terkin butarlayu üze bice yırtıp taşgaru kemişti ancak yügürtü bardı.. bir toş boşına tegti.. ötrü özin ol toş başına kemişti yuntı arıtıntı ol..
Bu bazı kısımları gösterilen hikayede karısını kaybeden bir çaresiz adam, üzüntüsünden çok feci sarhoş olana kadar içki içer ve bu sarhoşluğunda ölmüş karısının mezarına gider, mezarı açar ve karısının cesedi ile cinsel ilişkiye girişir. Ceset ile öyle şiddetli sevişirki çürümüş beden kollarının arasında çatlamaya başlar. Adam baştan aşağı çürük kana ve ceyrata bulanır. Nihayet gün ağırır ve adam başını yukarı kaldırır ve görürki karısının mezarı içinde cesedinin yanında yatıyor, cesetten kan dökülüyor. Kendini görür; üstü başı kan ve ceyrata bulanmış. Aniden yaptığı canavarlığı anlar, kendinden tiksinir, kiyafetlerini yırtmaya başlar, içini bir korku sarar ve paniğe kapılır. Adam mezardan çıkar ve koşmaya başlar. Biryandan bağırarak ağlar, biryandan kusar. Bu tip Budist hikayelerde hep olduğu gibi adam sonunda bir manastıra gider ve tüm maddi dünyadan uzak bir şekilde hayatını Budaya adar.
[değiştir] Geyik Avi
Bazı diğer hikayelerde Buda'nın başka bedenlerde tekrar doğmuş varlığı konu olarak ele alınır. Hikayelerin birisinde dengesiz bir hint hükümdar yüzlerce adamları ile birlikte ava çıkar ve binlerce ceylanı öldürür. Ceylanların başı, altın renginde bir ceylan Buda'nın reinkarnasyonudur. Altın ceylan hükümdarı uyarır ve can almayı bırakmasını buyurur, ama hükümdar onu dinlemez. Altın ceylan sonunda hepsini feci şekilde cezalandırır.
[değiştir] Sibirya Türklerinde Mitoloji
Sibirya'nin Türk halkları, Türk mitolojisini günümüze kadar en canlı, en renkli tutmuş ve muhafaza etmiş olanlarıdır. Günümüze kadar Tengriciliğin kutsal varlıklarına hala ibadet edip eski türklerin destan anlatma geleneğini ayakta tutmaya devam etmektedirler.
Örneğin, sayıları çok azalmış olan Dolganlarda çok eski bir mitoloji bulunmaktadır. Sibiryanın çok kuzeyinde bulunan Tundra ikliminde yaşıyan Dolganlar, göçebeliklerinde ara sıra buzları 10.000 yıldır çözülmemiş, yarısı topraktan dışarı dikilen Mamut cesetlerine rastlarlar. Dolganlar, yeraltı aleminin efendisi Erlik han, Mamutları yeraltı alemine aldığını ve onları kendine hizmet ettirdiklerine inanırlar. Inançlarına göre Mamutlar yeraltı aleminde tutsaktır. Eğer yeryüzüne çıkmaya çalışırlarsa ceza olarak derhal buz tutarlar. Rudolf Radloff'a göre Dolganlar bu hiç canlı olarak görmedikleri dev hayvanların yarı yere gömük ve yarı dışarı çıkmış hali ve donmuş olmalarını bu şekilde anlatmışlardır.
Altaylılar, Yakutlar ve diğer sibirya Türklerinde de dünyalarında olan çoğu şeylerin sorumluları, iyi ve kötü ruhlar ve kutsal varlıklardır. Onlara dua edip kurbanlar vererek, bereketinkesinmemesi için onları hoş tutmaya çalışırlar.
Ayrıca bakınız: Sibirya Türklerinde kutsal varlıklar
[değiştir] Anadolu Türklerinin Mitolojisi
Türklerin 10'ncu yüzyildan itibaren Anadoluya akin etmelerinde, orta asyadan bircok destanlar ve hikayelerde getirmislerdir. 11'nci yüzyilda Akkoyunlu devletinde, orta asyadan yeni gelmis Türk boylarinin anlattiklari hikayeler tanilmayan bir yazar tarafindan "Dede korkut masallari" olarak kaleme alinmisdir. Ama Türklerin anadoluya gelmelerinden öncede burada cok renkli mitolojiler bulunmaktadir. Bu mitolojiler Anadolu Türklerinin mitolojisinde de izlerini birakmisdir.
Örnegin Pamukkale hakkinda eski bir yunan efsanesi günümüze kadar hala anlatilmaktadir. Bu efsaneye göre cirkin bir kiz dislanmaktan usanmis, ve hayatina son vermek ister. Pamukkale'nin teraslarindan kendini asagiya atar ve ici kaynak suyu dolu bir terasin icine düser. Ava cikmis bir prens bu olayi görür ve hemen oraya kosar. Bir bakar ki kollarinda kendine gelen kiz adeta bir dünyalar güzeli. Megersem Pamukkalenin sifali kaynak suyu kizi güzellestirmis. Sonra ikisi evlenir ve mutlu olurlar.
[değiştir] Dede Korkut hikayeleri
Dresden yazması kısa bir giriş ve 12 öyküden oluşur. Öyküler sırasıyla:
- Dirse Han Oğlu Boğaç Han
- Salur Kazan'ın Evi Yağmalanması
- Kam Büre Bey Oğlu Bamsı Beyrek
- Kazan Bey Oğlu Uruz'un Tutsak Olması
- Duha Koca Oğlu Deli Dumrul
- Kanlı Koca Oğlu Kanturalı
- Kazılık Koca Oğlu Yegenek
- Basat'ın Tepegöz'ü Öldürmesi
- Begin Oğlu Emren
- Uşun Koca Oğlu Segrek
- Salur Kazanın Tutsak Olup Oğlu Uruz'un Çıkarması
- İç Oğuz'a Taş Oğuz Asi Olup Beyrek Öldüğü
Vatikan yazmasında kısa bir giriş ve altı öykü vardır:
- Hikayet-i Han Oğlu Boğaç Han
- Hikayet-i Bamsı Beyrek
- Hikayet-i Salur Kazan'ın Evi Yağmalanduğudur
- Hikayet-i Kazan Begün Oğlu Uruz Han Tutsak Olduğudur
- Hikayet-i Kazılık Koca Oğlu Yegenek Bey
- Hikayet-i Taş Oğuz İç Oğuz'a Asi Olup Beyrek Vefatı
[değiştir] Osmanlilarda mitoloji
Osmanlilarin en mühim efsanesi, imparatorlugun kurulmasindan önce Osman beyin bir rüya görmesi ve bu rüyayi bir seyh tarafindan aciklatmasi, anlatilan efsanedir. Seyh, Osman beyin gördügü rüyanin onun bir cihan devleti kuracagina alamet oldugunu aciklar, ve bu rüya gercek olur.
[değiştir] Canakkale savasi mitleri
Türkiye Cumhuriyetinin kurulmasina yol acan Kurtulus savasinda da cok sayida halk kahramanlari dogmus ve bunlarin hikayeleri efsane olarak yayilmisdir. Bu efsanelerin cogu, zor zamanlarda fedakarligin ne boyutlara ulasabilecegini anlatmaktadir; kendi ac kalip cocugunu doyuran anneler, vatan ugruna kendini kurban edenler ve ya bir askerin diger arkadaslari vurulduktan sonra düsmanlari durdurmak icin yanliz basina 200 kiloluk bir mermiyi kaldirip topun namlusuna yerlestirmesi.
[değiştir] Bilim
Izmir Ege Üniversitesinin, Türk dünyası araştırma entitüsünde Prof. Dr. Fikret Türkmen'in yönetimi altında toplanmış bir grup Türk destanlarını, efsanelerini ve diğer hikayeleri tüm Türk dillerinden ve Eski Türkçeden Türkiye Türkçesine çevirmeye başlamışlardır. Hedef, Türk mitolojisini tüm Türk halklarının ortak mirası olarak gelecek için tertiplemek. Ilk önce iyi tanılan 21 Türk destanı bir kitap olarak basılacak, ve sonradan diğerleri de kitab olarak çıkarılacaktır. Prof. Türkmen, çevirmek için yaklaşık 500 yazının toplandığını bildirmiştir.
[değiştir] Günümüzdeki önemi
[değiştir] Kitaplar
- Türk Mitolojisi, Yazar:Murat Uraz, ISBN: 9759792359 Basim Tarih: Nisan 2001 (12,50 YTL)
- Türk Mitolojisi I. Cilt (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar) Yazar: Bahaeddin Ögel, Ankara, 1998, 3. baskı, 16 x 24 cm., XI+644 sayfa, Türkçe, Ciltli. ISBN: 9751601150
- Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük Yazar: Celal Beydili, Yurt Kitap-Yayın; Mart 2005, 1. Baskı, 13.5x19.5, 600 sayfa, Türkçe, K. Kapak. ISBN No: 9759025051
Türk mitolojisine dair önemli kaynaklardan diger biri de Ziya Gökalp'in Türk Töresi adlı eseridir.
[değiştir] Dış bağlantılar
- geocities.com/Türk mitolojisi
- Prof. Dr. Ağayar Mehmetoğlu ŞÜKÜROV/Türk mitolojisi
- www.turan.tc/mitoloji
 |
Mitoloji ile ilgili bu madde bir taslaktır. İçeriğini geliştirerek Vikipedi'ye katkıda bulunabilirsiniz. |
