Anadolu aleviliği
Vikipedi, özgür ansiklopedi
Alevilik, İslâmi temellere dayalı bir inançtır. Hakk-Muhammed-Ali yolunun Kırklar Meclisinde olgunlaştığı ve Oniki İmamlarla devam eden; İmam Cafer-i Sadık’ın akıl ölçüsünü rehber olarak alan, Horasan erenlerinin himmetleriyle Anadolu’ya gelen Hazret-i Pîr’le ve ozanların nefesleriyle hayat bulan inancın adıdır. Alevilik inancı, hayatın amacını insanın ham ervahlıktan çıkarak, insan-ı kâmil olup, özüne dönmek olarak tanımlar. Bunun için de; Mürşid, Pîr ve Rehber huzurunda ikrar verilerek Dört Kapı Kırk Makam aşamasından geçilir. Alevi inancının uygulandığı mekân cemevidir.
Konu başlıkları |
[değiştir] Terim
Alevilik terimi, yazılı haliyle, ilk olarak 17-18. yüzyıllarda Osmanlı kaynaklarında geçmektedir. Daha önce Alevilere Anadolu'da "Kızılbaş" ismi verilmekte olduğu biliniyor.
Alevi deyimi, aslen "Ali taraftarı" anlamında kullanılmasına rağmen bazı araştırmacılar bu teoriyi desteklememektedir. Buna göre Alevilere Kızılbaş deyiminden önce "Işık Taifesi" adı verilmekteydi. Bu çevreler "Alevi" deyiminin de Işık kelimesinden türediğini iddia etmektedirler. Fakat Alevi kültür ve inancındaki Ali sevgisi deyimin İslam Halifesi Ali ile ilgisi ihtimalini arttırmaktadır.
[değiştir] Kökeni
Bir görüşe göre Alevilik, "Şiiliğin Türk yorumu" anlamına gelmektedir. İslam Peygamberi Muhammed'in ölümünün ardından Ali'nin halifeliğini destekleyenler ile desteklemeyenler ayrışmışlardır. Bir diğer ayrışmada Veda Hutbesi'ndeki "emanetler" konusunda yaşanmıştır. Şii inanışına göre Muhammed hutbede müslümanlara Kuran-ı Kerim ve Ehli Beyt'i emanet etmiştir. Sunni inanışa göre ise emanet edilen Kuran-ı Kerim ve peygamberin sunnetidir. Anadolu Alevileri'nin deyişleri ve ibadetleri incelendiğinde Ali ve Ehli Beyt'e olan bağlılık açıkca görülmektedir. Bu Şia-Alevilik ilişkisi tezini güçlendirmektedir.
Öte yandan Şii ibadet ve yaşam tarzıyla Alevilerin ibadet ve yaşam tarzları arasında çok ciddi farklılıklar bulunmaktadır. Şii ve Sunni anlayışta ibadet yeri camiler olarak kabul edilirken; Anadolu'daki Alevi köylerinde yapılan alan araştırmalarında bu köylerin büyük bölümünde cami olmadığı tespit edilmiştir (ÖR: Sivas-Divriği ilçesi Alevi köyleri). Hem Şiilikte, hem Sunnilikte cami olmasına ve dünyada milyarlarca müslüman camiyi temel ibadethanesi olarak kabul etmesine rağmen Anadolu'daki birkaç milyon Alevi'nin camiyi ibadethane olarak kabul etmemesi, Aleviliğin diğer İslam akımlarıyla ilişkisi konusunda araştırmacıları "daha derin" araştırmalara teşvik etmektedir.
Bugün Anadolu'da ve Trakya'da Türk, Zaza, Kürt, Arap, Arnavut gibi etnik kökenlerden Aleviler yaşamaktadır. Sayıları ile ilgili olarak 7 ila 20 milyon arası iddialar bulunmakta.Araştırmacılar(Cemal Şener vs.)Zaza-kürt Alevilerin köken bakımından Türkmen olduklarını ve sonradan kürtleştildiklerini söylemektedir.
[değiştir] Yazılı Kaynaklar
Alevilik ve Alevilerle ilgili araştırmalar yapılırken daha çok alan araştırmaları ve sözlü edebi eserler üzerinden gidilmektedir. Bunun nedeni Alevilerin çok az yazılı kaynağı olmasıdır. Alevilikle ilgili en eski yazılı kaynak olarak 16. yüzyılda yazıldığı düşünülen ve kim tarafından yazıldığı kesin olarak bilinmeyen "Buyruk" kitabı kabul edilir. Buyruk'un tam ismi "İmam Cafer-i Sadık Buyruğu" olmasına ve içindeki metinlerin Cafer-i Sadık'a dayandırılmasına rağmen yapılan araştırmalar bu metinlerin İmam Cafer-i Sadık ile ilgisinin bulunmadığını göstermektedir (Bkz. Buyruk, Fuat Bozkurt). Buyruk'da genel olarak Alevilere özgü yaşam biçimi anlatılmış ve temel olarak dergah anlayışı ve ibadet üzerinde durulmuştur. Kırklar, cem, 12 hizmet gibi Alevilikteki temel kavramlarla ilgili ilk yazılı kaynak Buyruk'tur. Kitapta Muhammed'in tek başına miraca yükseldiğinde Tanrı'yla 90 bin söz konuştuğu, bunun 30 bininin şeriat üzerine olduğu ve geri kalan 60 binin Ali'de sır'olduğu anlatılmaktadır. Kitabın en ilgi çeken noktalarından biri budur. Çünkü Muhammed Tanrı'nın yanına tek başına gitmiş fakat konuşulan sözlerin bir kısmı Ali'de sır olmuştur. Aleviliğin bu en eski yazılı kaynağının içindeki bu gibi ifadeler bugün hâlâ tartışma konusudur.
[değiştir] Sıraçların Aleviliği
Sıraçlar, bir Türk boyunun ismidir. Aleviler arasındaki bazı topluluklara da "sıraçlar" denmektedir. Örneğin Hubyar yöresindeki Alevi toplulukları birbirlerine "sıraçlar" ifadesini kullanırken; çevredeki diğer Alevi toplulukları Hubyar topluluğunun tamamı için "sıraçlar" ifadesini kullanmaktadır. Anadolu'nun başka bölgelerinde de "sıraçlar" olarak nitelenen Alevi toplulukları mevcuttur.
[değiştir] Malatya Yöresi Aleviliği
Malatya yöresinde alevilerin %90'ı Türkistan Horasan Şehrinde Anadoluya göç eden Türkmen'lerdir. Arguvan yöresindeki çoğu alevi köyleri halen Oğuz Boyları oymak adları ile anılırlar (Kızık, Eymir , Iğdır). Bunun yanında Adıyaman ve çevresindeki aleviler ile Malatya yöresinin dağlık kesiminde yaşayan alevilerin köken olarak bakıldığında Horasan'dan geldikleri söylenebilir.
[değiştir] Hatay Yöresi Aleviliği
Nusayrilik Aleviliğidir.
[değiştir] Dersim Aleviliği
Tunceli aleviliği de denir. Aleviliğin en koyu yaşandığı bölge burasıdır. Buradaki Alevilerin kökenleri konusunda tartışma vardır. Bir kısım araştırmacılar buradaki Alevilerin Zaza olduğunu iddia ederken, bir kısmı Türk olduğunu iddia etmektedir.
[değiştir] Sivas Aleviliği
Kısmen Çorum yöresi aleviliğine benzer. Sivas alevilerinin bir bölümü Horasan orta Asya dan göç etmiş olan Türkmen boylarındandır. Sivas'ın merkezinde Alevilerin çeşitli sebeplerden dolayı az olduğunu görmekteyiz. Ama ilçe ve köylerindeki nüfusun büyük bir çoğunluğu Alevi inancına sahiptirler.
[değiştir] İran "Güney Azerbaycan" Aleviliği
İran devleti sınırları içinde bir çok halk yaşamaktadır. Halkın büyük bir kısmı Azeri ve Türkmen halk olup, dini inanışları ise Aleviliktir. İran'daki Türkmen ve Azerilerin ataları Şah İsmail Hatai'dir. Yani Anadolu Alevileri ile kan bağı bulunmaktadır. İran devleti burdaki Türkmen ve Azerileri baskılar sonucu Şiileştirmektedir. Yani şu an Ehli hag, Kızılbaş Aleviler devlet baskısı ile şiileştirilmektedir. Halen Güney Azerbaycan da (İran) 20 Milyon Azeri, Türkmen Alevi Kızılbaş yaşamaktadır! (Qızılbaş,Ehlihaq)
[değiştir] Alevilikte İbadet
Aleviler, Muhammed'in son peygamber olduğuna, Ali'nin ise veliliğine (ya da imamlığına) inanırlar. İbadetlerini cem evinde yaparlar. Ramazan ayı´nda 30 gün değil (Hataylı arap alevileri ise 30 gün oruç tutarlar), sadece Kadir Gecesi 'ni bağlayan günlerde üç gün oruç tutarlar. Anadolu'nun bazı bölgelerindeki Aleviler, bu üç günlük orucu da tutmazlar. Muharrem ayında ise 10 ila 12 gün oruç tutarlar. Alevilikte Muharrem ayı orucunun farz olduğuna inanılır. Muharremden sonra da üç gün Hızır Orucu tutarlar. Alevilerin hiç namaz kılmadığını söylemek doğru değildir. Alevilerin namaz pratikleri Sünni inançtan farklıdır. Aleviler cem evinde 3 secdelik ibadetlerini yapmaktadır. (3 rekat namazı). Aleviler Bayram namazı kılar ve ayrıca günde beş vakit değil, yatmadan önce iki secdelik ibadetlerini yaparlar. (2 rekat namaz)
[değiştir] Sözlü Kaynaklar
Yazılı kaynakların eksikliğinden dolayı bugün hâlâ Alevilik için en önemli kaynak "Alevi ozanları" ve bunların eserleridir. Alevi olduğu iddia edilen ozanlar arasında Yunus Emre, Şah Hatayi, Pir Sultan Abdal, Kul Himmet gibi isimler yer almaktadır. Ayrıca gene Battal Gazi, Hacı Bektaş Veli, Nesimi, Şeyh Bedrettin gibi düşünürler Aleviler için çok önemli kaynak olmaya devam etmektedirler.
[değiştir] İnanç ve Yaşam
Alevi toplumu kendi içinde bir çeşit hiyerarşi oluşturmuştur. Örneğin "yol"a gönül vermiş olana "talip" denir. Kişi, yolun kurallarını yerine getirip bilgi düzeyini arttırdıkça yükselir. Alevilik'te "yol" denen deyimin temelini 4 kapı 40 makam anlayışı oluşturmaktadır. Sırasıyla şeriat, tarikat, marifet ve hakikat 4 kapıyı oluşturmaktadır. Bu kapıların hepsinin "alt bölüm" olarak niteleyebileceğimiz on'ar tane makamı vardır. Bütün kapı ve makamların kendi içinde bir anlamı bulunmaktadır. Şeriat kapısı, özetle doğru inanç ve doğru yaşam tarzıdır ve toplumdaki her bireyin inanç ve yaşam kurallarını düzenler. Tarikat kapısı ise tarikata hizmet etmek, Aleviliğin kurallarına özen göstermektir. Marifet kapısı ise bir nevi kendisi için kuralları aşıp başkaları için de birşeyler yapabilmek, fedakar olabilmektir. Hakikat kapısı, bütün dünyevi kaygıları aşıp kişinin Tanrı ile arasındaki sırra nail olması demektir.
[değiştir] Önemli kişiler
- Muhammed
- Hatice
- Fatıma
- Ali
- Hamza
- Hasan
- Hüseyin
- İmam Zeyn el abidin
- İmam Muhammed el Bakır
- İmam Cafer es Sadık
- İmam Musa el Kazim
- İmam Ali bin Musa er Riza
- İmam Aliyyü t Taki
- İmam Muhammed ün Naki
- İmam Hasan ül Askeri
- İmam Muhammed el Mehdi
- Şücaeddin veli (Pir) Şücaeddin Veli
- Yesi'li Hoca Ahmet
- (Pir) Hacı Bektaş Veli
- Pir Sultan Abdal
- Pir Şeyh Rıza
- Abdal Musa
- Hassan Sabbah
- Hüseyin Gazi
- Battal Gazi
- Seyyit Battal Gazi
- Mustafa Kemal Atatürk
- Ali İlhami Dede
- Balım Sultan
- İshak Baba
- Şahkulu
- Aşık Mahzuni Şerif
- Aşık Nurşani
- Aşık Daimi
- Aşık Gülabi
- Aşık Vedayi
- Aşık Veysel
- Aşık Sümmani
- Aşık Hüdai
- Aşık İbreti
- Aşık Ferrahi
- Aşık İhsani
- Aşık Miskini
- Aşık Erbabı
- Şah Hatayi
- Aşık Miskini
- Aşık Beyhani
- Aşık Hüseyin Çırakman
- Dadaloğlu
- Eşrefoğlu Rumi
- Davut Suları
- Seyyid Nesimi
- Yemini
- Virani
- Dertli Divani
- Aşık Dertli
- Kul Himmet
- Kul Himmet Üstadım
- Derviş Ali
- Derviş Muhammed
- Aşık Mücrimi
- Karaca Ahmet
- Ali Ekber Çiçek
Ana madde :Alevi
