Jaša Tomić

From Wikipedia

JAŠA TOMIĆ

[edit] Headline text

GEOGRAFSKI POLOŽAJ I KARAKTERISTIKE MESTA Jaša Tomić se nalazi u srednjem delu jugoslovenskog Banata, u njegovom istočnom delu, uz samu jugoslovensko - rumunsku granicu, koja ga okružuje sa severa i istoka. Istočna granica je prirodna - pruža se koritom reke Tamiša, koja je od mesta udaljena oko jedan kilometar. Zapadno od Jaše Tomića je Krajišnik udaljen desetak kilometara, a južno se nalazi Sečanj, koji je sedište opštine, udaljen 12 i Šurjan udaljen 7 kilometara. Jaša Tomić je najveće mesto na teritoriji opštine Sečanj. Prema popisu iz 1971. godine registrovano je 3.873 stanovnika, što je najmanji broj stanovnika za poslednjih sto godina. Najbliži grad je Zrenjanin udaljen 43 kilometara, sa kojim je Jaša Tomić povezan savremenim putem. Mesto leži na 38° l' 5" istočne dužine i 45° 1, 25" severne širine. Njegova visina je 81 metar, dok je okolina blago zatalasana ravan, čija se visina kreće između 80 i 85 metara, što znači da je ovo ravničarski kraj. Zemljište je aluvijalnog porekla, sastavljeno od peščara, peska, lesa i ilovače, a na dubini od 30 i više metara nailazi se na naslage treseta. Sastav zemljišta se najbolje može videti na visokoj i strmoj obali Tamiša, kao i prilikom kopanja bunara. Površinski sloj zemljišta, se po sastavu može svrstati u četiri grupe: banatski černozem - veoma plodan, kojeg u ataru ima oko 75°/o, naplavnice - zemljište nastalo taloženjem rečnog mulja prilikom poplava, takođe je plodno, slatine - zaslanjeno zemljište kojeg ima 8%, gde ni trava ne raste, ali ima i manje zaslanjenog zemljišta obraslog livadskim biljem i smolnica - koje ima veoma malo, crne je boje, lepljiva i teška za obradu. U Jaša Tomiću nazivi potesa su sledeći: Balvanište, Bela bara, Blizanice, Bogdanova torina, Vagan, Vinogradski put, Grešara, Gruntovi, Izlaz, Jer, Kamenica, Kopovo, Kriva bara, Lastovački budžak, Preka bara, Rasova, Selište, Trnovac, Trnovački vinogradi, Ciganka i Čavoški budžak. Teren obiluje izdanskom vodom. Površinskih voda - bara, močvara i rečnih rukavaca bilo je mnogo sve do 1875. godine, kada je podignut nasip - dolma pored reke Tamiša i izgrađen sistem kanala, kojima su isušene močvare i sanirani rečni rukavci. Mesto je bogato arterskim bunarima, kojih je nekada bilo oko trideset; danas se zbog izgrađenog vodovoda manje koriste, a neki su već i van upotrebe. Zdrava pitka voda se dobija već na dubini od 70 metara i odličnog je kvaliteta. Dubina bunara se kretala između 90 i 100 metara. Reka Tamiš, koja izvire u Rumuniji, proticala je do zadolmljavanja i regulisanja korita pored samog mesta, nanoseći svakog proleća velike štete - plaveći polja. Rečni tok je krivudav. U svom protoku kroz našu zemlju Tamiš je »sasvim podivljan i pokazuje kako velike ravnice, sastavljene od mekog zemljišta, rđavo utiču na reke sa malim padom«. Nepravilan tok Tamiša počinje od Jaše Tomića, odakle se stvaraju brojni meandri i baruštine. Interesantno je spomenuti da se Tamiš na više mesta uliva u Dunav: kao Karaš ili Dunavac kod Čente, Viselja - južno od Borče, Sibnica - jugoistočno od Ovče i Tamiš kod Pančeva. U tradiciji je ostalo sačuvano sećanje na vodenice, kojih je na Tamišu nekada bilo više, ali ih već odavno, verovatno od izgradnje novog korita i nasipa, nema. Obala Tamiša kod Jaše Tomića je visoka i strma, a peskovita i ravna je samo na nekoliko mesta. Obrasla je vrbama, koje svojim granama natkriljuju reku, tako da se stiče utisak da se prolazi kroz zeleni koridor. Reka je ovde brza, a njena plahovitost je ostajala u sećanju meštana. 1895. godine, poplavila je 500.000 hektara, posle čega su usledili glad i raseljavanje; 1932. godine, vodostaj je bio toliko velik da je nasip podignut za još jedan metar, tako da je sada visok 6 metara. Klima mesta je tipična panonska sa hladnim zimama i toplim letima. Ovde su zabeležene najviše i najniže temperature u Banatu i zemlji. Temperaturne razlike - između najviše letnje i najniže zimske iznosi oko 70 stepeni. Najniža temperatura je zabeležena 1935. godine, u noći izmedu 11. i 12. februara -29°C. Niska temperatura se tada ovde zadržavala tokom više dana a kretala se najčešće između -18,4° i -20,4°C. Iduće, 1936. godine, zabeležen je apsolutni maksimum od 41,2°C. Ovako visoka temperatura, u Jaši Tomiću, bila je i najviša zabeležena temperatura u Jugoslaviji. Tek je u Kraljevu 1956. zabeležena viša temperatura od ove. Naselje je širokih i uglavnom pravih ulica i ušorenih kuća, panonskog tipa. Izgled mesta je zvezdast. Ulice se ukrštaju pod pravim uglom i na raskrsnicama se nalaze arterski bunari, sa kojih se stanovništvo, do izgradnje vodovoda, snabdevalo vodom. Osim javnih bunara, skoro svako zemljoradničko domaćinstvo je imalo u dvorištu iskopan bunar, čija se voda koristila za napajanje stoke. Ovaj bunar je bio otvoren i ograđen drvenom, a kasnije i zidanom ogradom. Voda se iz njega vadila pomoću đerma, odnosno posudom koja je bila vezana za uže ili lanac. Kuće su građene jedna pored druge, uzduž brazde, od čerpića i opeke. Njihov čeoni deo nalazi se na ivici parcela, tako da prozori gledaju na ulice. Početkom ovog veka počinju da se grade kuće popreko u odnosu na placeve. Tipična seoska kuća građena je uzduž placa i imala je tri odelenja za stanovanje: »prednju sobu, kujnu i zadnju sobu«, zatirn ostavu i u produžetku kuće staju za krupniju stoku, šupu za kola i poljoprivredne alatke, kotarka (ambar) za kukuruz, ispod kojeg su bili svinjci, živinarnik i staja za sitnu stoku. Dugo godina je bio običaj da se kuća i pomoćne zgrade boje belom bojom - krečom. Zemljoradničko dvorište je bilo kupa slame, kukuruzovine (tuluzine), suncokreta i sena. Ispred kuće, u dvorištu, nalazila se mala baštica sa cvećem, a u produžetku dvorišta bašta zasadena voćkama i povrćem. Stanovnici se od vajkada ovde bave zemljoradnjom, a u novije vreme i zanatstvom.

OD PRAISTORIJE DO SREDNJEG VEKA Jaša Tomić sa okolinom je od davnina pogodno mesto za život Ijudi. Prilikom oranja, kopanja bunara ili temelja za kuće, nailazi se još uvek na delove ćupa, kamene sekire, oružje ili Ijudskih konstura — a to ukazuje na činjenicu da su se ovde davno nalazila ljudska staništa. U nazivima potesa ostala su sačuvana imena najmlađih prastanovnika ovoga kraja - Slovena, jer su svi topografski nazivi — imena parcela Grešara, Mlaka, Margitica, Kamenica, Livade, Selište, Rasove, Vagan, Bavanište i druga, čisto slovenska. Najveća i najbogatija praistorijska nalazišta pružaju se od Selišta do Janjinog budžaka idući nizvodno Tamišom prema Boki. Visoravan zvana Govedarova humka, koja se nalazi u blizini prelaza za Šurjan, najbogatije je praistorijsko nalazište ovoga kraja. Sva pomenuta praistorijska nalazišta, bila su nekada naseobine okružene prostranim baruštinama za odbranu od neprijatelja ili zverova, dakle od tadašnjeg korita Tamiša, koji je tada imao korito u sadašnjim »mrtvelji-. ma« (starim koritima reke), Prekoj i Beloj bari, sve do Begeja, koji je zapravo najstarije korito Tamiša. Praistorijski narodi su izbegavali blizinu reka, kojima se neprijatelj kretao, te su svoje naseobine gradili u skrovitim baruštinama, nasutim uzvišicama, ili pak podizali veštačke humke u pravcu iz kojeg je neprijatelj mogao da napadne. Najstarije naseobine na ovom području potiču iz trećeg i drugog milenijuma pre nove ere. Nalazišta iz bronzanog i železnog doba pronašao je dr Borislav Jankulov na Selištu, Kertesu, Mlaki Congradu i Modošu. Na Grešari je pronašao neolitsko naselje. U okolini Jaše Tomića je dr Jankulov pronašao tragove teramarskih sojenica, koji su jedine u Vojvodini; to je velika humka na desnoj obali Tamiša prema selu Šurjanu. Parcela sa ovom humkom zove se Bavanište, što znači »Balvanište«, ili selo na balvanima, a nasuprot njoj, na levoj obali Tamiša nalazi se Selište, kao uspomena na nekadašnje naselje. Idući dalje, dolazi se do velikog zavijutka Tamiša zvanog Veliki vir, gde se na levoj obali nalaze pomenuti balvani u vodi. Dalje u Janjinom budžaku, gde je obala Tamiša visoka 7- 8 metara, opažaju se u lesu stara ognjišta. Idući dalje prema Boki dr Jankulov je naišao na delove ljudskih kostura. U samom selu, dr Jankulov je nalazio brojne tragove Kelta, Tračana, Slovena kao i na predmete rimsko-provincijalne kulture. Dolaskom Rimljana u Banat, u II veku nove ere, počinje istorijski period ovog kraja. Banat je Rimljanima služio kao prolazna teritorija ka svojoj provinciji Daciji. Pošto je trebalo obezbediti normalan saobraćaj sa ovom provincijom, izgrađen je odbrambeni sistem, koji su činile vojne posade postavljene na važnijim tačkama. Takva se tačka nalazila na Tamišu, čije je korito tada bio Tamišac, ili kako ga meštani zovu Jer. To je bila prirodna prelazna tačka Tamiša, gde se za vreme niskog vodostaja reka mogla pregaziti; Rimljani su tu bili postavili skelu, koju je čuvala vojnička posada. Temelji jedne zgrade, ploče i ridski novac, dokazi su čestih prelazaka rimskih trupa ovim delom Tamiša, za vreme njihove vladavine provincijom Dacijom. Za vreme velike seobe naroda, preko celog područja prelazili su mnogobrojni narodi: Huni, Sloveni, Bugari, Avari, Goti, Gepidi, ali su najviše tragova o svome boravku ovde ostavili Avari i Sloveni. Mađari su uspeli da ovde osnuju svoju državu, ali su bili brojno slabiji od ostalih stanovnika, jer su osnovali mali broj naseobina.

JAŠA TOMIČ ZA VREME UGARSKOG FEUDALIZMA Krajem IX veka političko stanje u srednjoj Evropi po-činje da se menja, kada u Panonsku niziju upadaju Ugri (Mađari), nomadsko pleme ugro-finskog porekla. Oni dolaze sa istoka iz Etelkeza (Etelkiizu, Etekoz severno od obala Crnog mora) i preko Karpata upadaju u Panonsku niziju, gde zatiču brojna slovenska plemena. Slovenska plemena u Banatu, nalaze se u to vreme pod bugarskom vlašću. Početkom X veka Ugri ruše Moravsku državu Slovena, a zatim, posle pobeda nad Vizantijom i Bugarskom, osnivaju svoju državu. U to vreme, kada se Ugri bore za primat u Banatu, dolazi do oživljavanja skele na Tamišu. Na strmoj ledini Mo-došca kod Fenja, na mestu negdašnje rimske skele, došlo je do borbe između Mađara i vojske bugarskog kneza Glada, čije je sedište po hipotezi dr Jankulova bilo u današnjem, rumunskom, selu Gadu. U toj borbi je Gladova vojska sastavljena od Slovena, bila potučena. Po toj ledini - fovenj, nazvano je selo Fenj, koje meštani starinski izgovaraju kao »Venj«. Novodoseljeni Ugri su pali pod kulturni uticaj starosedelaca Slovena, što se ogleda u stotinama reči koje su pozajmili, a koje se odnose na kuću i zemljoradnju. Banat je u srednjovekovnoj Ugarskoj poznat pod imenom Međutamišje (Temeskoz), Tamiška pokrajina i Tamiški distrikt. U mladoj Ugarskoj državi izvestan broj uglednih domorodaca - Slovena, vrlo su uticajni u vođenju državne politike. Plemenska organizacija slovenskih plemena u Banatu srušena je za vreme Bele III, 1173—1196. godine, koji je bio savremenik osnivača srpske srednjevekovne države Stevana Nemanje. Bela III je učrvstio županijsku vlast i uspostavio nove feudalne odnose. Mesto se prvi put u istorijskim izvorima pominje 1334. godine, pod imenom MADUS, čiji je sveštenik Brikcius morao da plaća papski desetak. Stanovnici sela bili su tada katolički Mađari, koji su plaćali svoje obaveze. Mesto se 1338. godine javlja pod imenom MODOS, a 1344. godine u jednoj ispravi kao MODOŠ. Po mišljenju dr Jankulova, naziv Modoš je latinskog porekla i dolazi od latinskog izraza MODUS TRANSCIENDI - način prelaska reke. Ovaj prelaz preko Tamiša premešten je kasnije u Oređ, čiji je naziv mađarskog porekla - od Uj Rev, sela sa značenjem nove skele. Osim ova dva mađarska sela (Modoš i Uj Rev), postojalo je i treće, staro selo na uzvišici - humci Kamenica, koje se zvalo Orosi, što na mađarskom znači Rusi. Tu su nekada bili nastanjeni Rusi, koje su Mađari zarobili u bici kod Kijeva, u polju koje se i danas naziva Vengersko polje. Još u XIV veku Modoš se zbog povoljnog gegorafskog položaja, kao tranzitno mesto razvija i 1371. godine se spominje kao posed (possesio) plemića Stevana Mađara, u Kovinskoj županiji. Sredinom XV veka pored ova dva sela pominje se i susedno selo Krstur (Keresztes). U XIV veku nastaju teška vremena za stanovnike Banata, jer posle kosovske bitke, 1389. godine, Turci sve češće upadaju u ove krajeve i već 1396. godine, pale i susedni Uj Peč. Pošto se nalazila na granici prema Turskoj, zbog čestih upada na njenu teritoriju, Kovinska županija je 1439. godine ukinuta, a njena teritorija prisajedinjena delom Torontalskoj županiji, sa sedištem u Bečkereku i Tamiškoj županiji sa sedištem u Temišvaru.

MODOŠ POD TURSKOM VLAŠČU 1552 — 1716. Kada su Turci 1552. godine osvojili Temišvar, upostavili su svoju vlast u Banatu, koja će sa kraćim prekidom trajati 164 godine. Pošto su zagospodarili Banatom, Turci upostavljaju svoj upravni sistem. U Temišvaru je bilo sedište vilajeta, koji je obuhvatao i krajeve svereno i južno od Banata. Sedišta sandžaka (srezova) bila su u Banatu u: Bečkereku, Lipovu, Moldavi, Temišvaru i Čanadu. Stanovništvo Banata za vreme turske vladavine bilo je uglavnom srpsko. Osim Srba u gradovima je živelo i nešto muslimanskog stanovništva, dok je Mađara veoma malo ostalo. Mađarsko stanovništvo se još prilikom nadiranja Turaka povuklo u panici na sever. U opustele krajeve Banata, Turci počinju da naseljavaju srpsko stanovništvo. Sultan Sulejman Veličanstveni, naređuje 15. januara 1566. godine, temišvarskom paši (beglebergu) i defterdaru da nasele raju u blizini Temišvara pod vođstvom kneza Pavla. Usled naseljavanja Srba u Banatu, njihov broj se toliko povećao, da se Banat na kartama XVI veka označava kao Raška (Rascia), Srbija. Tokom XVI veka o turskoj upravi u Modošu i životu a njemu ne znamo ništa. Jedini podatak o mestu nalazimo iz dokumenata 1566. godine, kada je Jovan Zigmund, sin Jovana Zapolje, putovao iz Erdelja u Zemun da sultanu izrazi pokornost. Tom prilikom je Jovan Zigmund veoma žurio, pa je zamorio konje, te ih je u Velikom Modošu zamenio. Za 6 konja je platio 6 florina i 45 denara. U XVII veku Modoš spominju sakupljači priloga za Pećku patrijaršiju (1660. godine); u pećkom Katastigu zabeleženi su modoški stanovnici: pop Jaftimije i pop Zaharije, Ilija, baba Romana, Milić Radojević, Vladislav, Rusmir, Vuja, Komlenija, Avram, Gavril Panov, Mata, Radomir, Cveja Vranešev, Andreja, Petar. Modoš je pod Turcima morao biti ugledno srpsko mesto sa dva naselja - Veliki i Mali Modoš, koji se spominju još pre turske invazije, pa su ga kao važno strategijsko mesto, na prelazu preko Tamiša, Srbi naselili. Po turskoj administrativnoj podeli ostala su oba sela - Veliki i Mali Modoš, kao posebne opštine, a ime Mali Modoš se izgleda sačuvalo u današnjoj parceli - potesu Modošac ili u imenu Garavnjak ili Čongrad (Čarni grad), koji se nalaze u severnom delu mesta. Za vreme desetogodišnjeg austrijskog interegnuma u Banatu, 1690—1700. godine, Modoš je bio u sastavu čakovačkog distrikta. Modoš će Turci držati u svojim rukama još 16 godina kada prelazi u ruke Austrije. Austrijska vojska je 13. oktobra 1716. godine osvojila Temišvar pod komandom Evgenija Savojskog, a 9. novembra grof Mersi zauzima Pančevo.

POD AUSTRIJSKOM VLAŠĆU 1717—1779. Bivši temišvarski pašaluk (vilajet) spominje se u početku austrijske vladavine pod imenom Temišvarska oblast, zatim Temišvarska pokrajina, Temišvarski okrug i Tamiška banovina, da bi se najzad nazvao Banat. Posle proterivanja Turaka iz Banata, Austrija je ovu pokrajinu zadržala pod svojom neposrednom vlašću, iako se ovo područje od dolaska Turaka nalazilo pod vlašću Ugarske. Uprava nad Banatom poverena je Dvorskoj komori u Beču, centralnoj instituciji za vođenje finansijskih poslova Carevine. Dvorska komora je upravljala preko Zemaljske administracije Tamiškog Banata sa sedištem u Temišvaru, putem vojnih predstavnika sve do 1751. godine, kada upravu preuzimaju građanska lica. Temišvarski Banat je bio podeljen na 13 okruga, a Modoš je pripao Bečkerečkom distriktu, u čijem sastavu ostaje sve do restauracije županijskog sistema, odnosno do priključenja Tamiškog Banata Ugarskoj. Uvidajući strategijski položaj Modoša, austrijski vojni stručnjaci donose odluku o izgradnji mosta na Tamišu između Modoša i čavoša, koji će biti glavna spona na putu Temišvar - Veliki Bečkerek, odnosno Pančevo. Most je podignut 1716. godine, neposredno po oslobađanju ove teritorije od Turaka. Zbog povoljnog prirodnog položaja Modoš je u privrednom pogledu brzo napredovao. Posle dva prohujala rata u kratkom vremenu, stanovništvo Modoša, se kao i drugih banatskih sela veoma proredilo, tako da je posle dolaska austrijske vojske 1717. godine zabeleženo samo 50 domova dok o broju stanovnika nema podataka. Može se pretpostaviti, s obzirom da su to bile porodične zadruge, da je u kućama bilo između 6-8 članova porodice ili 300-400 stanovnika. Prema broju stanovnika bilo je jedno od većih mesta u Banatu. Stanovnici su bili Srbi. Privredna izgradnja Banata, posle oslobođenja od Turaka, poverena je veoma agilnom i sposobnom grofu Klaudiju Florimundu Mersi koji počinje sa naseljavanjem kolonista, izgradnjom kanala, obnavljanjem zemljoradnje i zanatstva. U selu je tada podignut žitni magacin, solara i majur, na kojem je uzgajana stoka, radi snabdevanja bolnica u Banatu. Mestom je upravljao podupravnik (untervervalter), koji se pominje 1722. U to vreme prvi put se pominje škola, 1725. godine i učitelj po imenu Sabas. U mestu je tada bila stacionarana vojska, koja je bila razmeštena po kućama, od čije je obesti stanovništvo stradalo. Zbog velikih obaveza prema vojsci, stanovništvo se bilo razbežalo, tako da je 1727. godine bilo popisano samo 38 domova - domaćinstva. Taj podatak, ne govori dovoljno o njihovoj brojnosti. Neke porodične zadruge imale su tada i po 30 članova, pa neke i više, jer se samo tako može objasniti broj sveštenih lica u mestu: protoprezviter, dva paroha i jerođakon, čiji je broj zavisio od broja vernika. Crkva je ovde bila podignuta veoma davno, o čemu svedoči i zapis da ju je osvetio patrijarh srpski Kalinik 1 (1691—1710.) prilikorn prolaska kroz Modoš. Kasnije, 1746. godine, prilozima i radom meštana podignuta je sadašnja pravoslavna crkva. Početkom treće decenije XVIII veka, grof Mersi počinje sa naseljavanjem Nemaca, Španaca i Italijana u Banatu. Prve kolonije Nemaca osnivaju se tada u Velikom Bečkereku, Beloj Crkvi i Pančevu. Kolonisti - Nemci došli su iz Nemačke (Falačke). U Bečkereku su bili naseljeni Španci i Italijani sa zadatkom da podignu poljoprivrednu proizvodnju, vinogradarstvo, vrtlarstvo i voćarstvo. Pomoću naseljenika je vlast nameravala da izgradi puteve i mostove u barovitom Banatu. Kolonisti se ovde nisu mogli aklimatizovati - masovno su umirali od groznice, kuge i kolere i drugih epidemija, koje su bile česta pojava u to vreme. Španci i Italijani se ubrzo vraćaju u svoje zemlje, a Nemci ostaju i delom umiru. U Nemačkoj je tada kružilo mišljenje »da je Banat druga grobnica Nemaca«. Kolonisti su bili privilegovani u odnosu na zatečeno stanovništvo - Srbe, Rumune i Mađare; bili su oslobođeni plaćanja poreza na 3, kasnije na 4 i 6 godina, dobijali su od države kuće, alat i seme za setvu. Naseljavanje Nemaca uznemirilo je Srbe i Rumune, jer su Nemci bili oslobođeni jedne od najtežih dažbina — ukonačavanja vojske; plašili su se da će vlast na njih natovariti veće namete i da će ih pokatoličiti, te mnogi Srbi beže u Srbiju, Vlašku pa čak i dublje u Tursku. Neki krajevi Banata na taj način gube više od polovine stanovnika, kao što je to bio slučaj sa Modošom i Sečnjom, u kojima je živelo čisto srpsko stanovništvo; oni će ubrzo opusteti. Jedan od ciljeva kolonizacije Nemaca u Banatu bio je ubacivanje kolonista u kompaktne nacionalne celine Srba i Rumuna, nebili ih vremenom denacionalizirali. U cilju sprečavanja bekstva Srba i Rumuna, Dvorska komora već 1723. godine poziva susedne županije da begunce uzajamno predaju; vlasti na granicama Banata postavljaju i graničnu policiju sastavljenu od hajduka (national Haiduken). Mersijeva kolonizacija nije uspela, jer strateški, politički i privredni motivi kojima se on rukovodio, iziskivali su bolji kvalitet kolonista, nego što su bili dotadašnji - mahom beskućnici i pustolovi od kojih je Mersi hteo da stvori privrednike i branioce Banata od turskih upada. Rat, 1737—1739. godine, pokazao je mnoge slabosti kolonizacije: bolesti su prošto pokosili koloniste, tako da je jedva kao ostao u životu. Klima je ovde bila ubitačna za koloniste, koji su najvećim delom došli iz brdskih predela gde je klima suvlja i voda za piće zdravija, močvare pune komaraca i vlažnost podneblja su glavni uzroci njihovog nestanka sa ovog područja.