Luxemborg bèlga
Un article de Wikipèdia, l'enciclopèdia liura.
La província bèlga de Luxemborg es la mai vasta del país, 4 440 km2, mas es la mens poblada, 250 000 abitants. Son mèstre‑luòc es Arlon, e las autras vilas importantas son Bastonha, Bolhon, La Ròcha, Marcha en Famena, Neufchâteau, Sant Ubèrt, e Virton.
[Modificar] Geografia fisica e lingüistica
La província de Luxemborg ocupa lo sud‑èst de la Belgica e s'estaloira sobre tres regions distintas : la Famena al nòrd‑oèst, l'Ardena al centre, e la Lorena al sud.
La Famena es une depression de terrens argilós que bordeja li contrafòrts nòrd‑oèst de l'Ardena; es traversada per l'Orta. Al centre, l'Ardena cobrís li dos tèrç del territòri en un ensemp de planesas (planesa de Reconha a 500 m, de Sant Ubèrt a 585 m e de las Talhas a 652 m) cobèrtas de seuvas e de torbièiras e separadas per de valadas encaissadas (Semois, Lessa e Orta). Al sud, lo bas Luxemborg, o Lorena bèlga, s'enguilha entremieg la Lorena francesa e lo Gutland, en una tièira de còstas gresosas e calcàrias, viradas vel nòrd e separadas per de depressions orientadas oèst‑èst. La Lorena belga se compartís en doas partidas: a l'oèst, la Gauma, o país de Virton, region de parlar romãn; e, a l'èst, lo país d'Arlon onde se parla lo francique, sonat també luxemborgés.
[Modificar] Istòria
La província de Luxemborg es nascuda en 1839 del compartiment (previst en 1831) del grand duchat de Luxemborg entre la Belgica e l’Olanda. Despuèi lo sègle Dotge, lo Luxemborg « bèlga » (lo que parla valon e qu'escriu en francés) fasia partida del duchat de Luxemborg, devengut província di País Bas borguinhons (1443), espanhòus, puèi austrians. e puèi Estat independent al Congrès de Viena (1815), après son desmantibelament sota lo regime francés (departaments de l'Orta, de Sambra e Mòsa, e dei Seuvas).
Al congrès de Viena (1815), lo Luxemborg es destacat di País Bas, enauçat al reng de grand duchat e donat, a títol personau, al rèi Guilhèm Ier di País Bas. Li Luxemborgés patiraun lo regime olandés coma li Bèlgas e, en 1830, se ralhigaraun a lor revolucion. Lo tractat di XVIII articles (Londres, 26 de junh de 1831), que separa la Belgica de l’Olanda, estipula implicitament que lo novèl Estat independent gardarà lo Luxemborg en son sen.
Lo tractat di XXIV articles (14 d’octòbre de 1831), mens favorable a la Belgica, prevei lo compartiment del grand duchat entre li dos protagonistas. Senhat per la Grand Bretanha, l'Austria, la Belgica, la França, li País Bas e la Russia, lo tractat de Londres, lo 19 d’abril de 1839, consagra la naissença oficiala d’un grand duchat de Luxemborg coma Estat independent.
(Guilhèm Ier abdica l'annada seguissenta, mas li Luxemborgés deuraun esperar un niòu tractat de Londres (11 de mai de 1867) per veire lor independéncia e lor neutralitat garantidas per lei grandas poténcias, mas lo rèi di País Bas demòra pasmens grand duc de Luxemborg. En 1842, lo grand duchat dintra dinc la Deutscher Zollverein. A la mòrt de Guilhèm III (1890), lo tròne grand ducau revé a Adòufe de Nassau, passant atau a una auta brincha de la maison de Nassau, la que l'ocupa enquèra d’uèi.)
[Modificar] Curiositats
Lo Luxemborg, país de seuvas, foguet cristianisat al sègle VII per sant Remacle e per sant Ubèrt, que son còs foguet menat, al sègle IX, de Lieja al mostier d'Andaja, lèu tornat batejar « Sant Ubèrt ». Al sègle XVIII, lo darrier abat implantet de fargas dinc un endreit tot pròchi sonat d’uèi « fornèl Sant Miquèu » e mudat en musèu de la metallurgia e en musèu a la glòria del pintor Redouté (mòrt en 1840), nascut dinc la vila.
Marcha en Famena, que lo sèti n’es ocupat despuèi la preïstòria, es coneguda despuèi lo sègle XVII per sas dentèlas; lo vilatge vesin de Waha a una glèisa romanica consagrada en 1050. Reire-plaça fòrta medievala, Bastonha deu sa celebritat a sa resisténcia eroïca a la darrièra ofensiva alemanda (decembre de 1944). Bolhon, sobre la Semois, a grandit a l'ombra de sa fortalesa. Entremieg Bolhon e Virton, capitala de la Gauma, i a l'abadia d'Orval, reputada d’uèi per sa bièra e son fromatge. Foguet, de sa fondation (sègle Onge) a la Revolucion, una deis abadias cistercenchas mai richas d'Euròpa.
Maissin, dinc l’oèst de la provìncia, de damont de la cresta del Spihou a un calvari breton vengut tot dreit de Brò-Gerne (Cornoalha) e tornat formar pèira a cha pèira. Una Santa Ana en faiença de Kemper vilha a costat sobre d’ossuaris tapissats d’èdra sorna. Aquò’s lo cementèri di Bretons que lai moriguèron en agost de 1914, tant nombrós qu’aun meritat qu’aquel canton de tèrra ardenesa venguèssa un pauc atabé tèrra bretona.
