Боштондук кыймылдын жыйынтыгы
Wikipedia дан
2.2. Боштондук кыймылдын жыйынтыгы
Полот хандын туруктуу кошууну негизинен атчандардан тщзщлщп, анын саны 12 Миъге жеткен. Кошуундун негизги бёлщгщ "Кокон хандыгындагы эъ тынчы жок элемент" саналган кыргыздардан жана кыпчактардан куралган. Тилекке каршы, аз гана мезгил хандык бийлик жщргщзгён Полот хан анча-мынча саясий-админстративдик иштерди жасоого щлгщргёнщ менен, экономикалык жана социалдык максаттагы ишчараларды аткара албады. Ошондой болсо. да анын ёз атынан акчачыгара баштагандыгыъыз мамлекет символдорунун элементтеринда киргизщщгё аракеттенгендигин билдирет. (полот хан чыгарган теъгелердин бири Ёзбекстандын Илимдер Академиясынын тарых музейинде баалуу экспонат катары сакталып тургандыгы жёнщндё адабияттар кабар берет.) Тилекке каршы, бул жагдайда бизге мындан башка конкреттщщ маалыматтар жетпеди. Кырдаалдын татаалдыгына, Искактын бир эле учурунда Насирдинбекке, Орусия баскынчылыгына жана Аптабачынын жамаатына каршы Кщрёшщнё байланыштуу анын душмандары да Кен болду. Искактын чыныгы Полот хан экендигинен кщмён санаганорус офицерлери менен Аптабачынын тобу анын бетин ачууга 1875-жьшдын жайынан баштап эле аракет кылышкан болучу. Искак Полот хан аты менен Асакеде бийлик жщргщзё баштаган мезгилде анын жалган мурасчы экендигин жалпы кётёрщлщшчщлёр билишпесе да, душмандарьшын бир тобу сезип калышкан. Орус бийликтери болсо муну 1870-жылдын башында билишти. Бул жёнщндё атайын маалымат чогултулуп жогорку бийликтегилерге 1876-жылдын 6-январында билдирилди. Бирок бул фактыга кётёрщлщшчщлёр маани беришпеди. Себеби, алар щчщн негизги максат ишкер жол башчынын айланасында топтолуп, Кокон кагын ээлее менен адилеттщщ мамлекетик тщзщлщштщ орнотуу жана орус баскынчьшарын келтирбёё болучу. 1875-жьшдын октябрь-ноябрь айларында Полот хан Acaкe турган мезгилде, Наманган тараптагы кармаштарды эсепке албаганда Кокон ээлигинде салыштырмалуу тынчтык ёкщм сщрдщ. Полот хан мамлекеттин уюштуруу иштери менен алек болуп жатканда, Анжыян вилайетинде аким болуп дайындалганына карабастан, Абдрахман аптабачы активдщщ аракеттерге жашап жатты. 1875-жылдын 28-ноябрындагы М.Д. Скобелевдин К.П. Кауфманга жазган катында Аптабачы ёзщнщн Миъ-Тщш айылында 100дёй туугандары менен кщнщгё аъчылыкка чыгып, саясатка аралашпай бейкут жашап жаткандыгы, бир ай мурун Асакеге барып, Полот ханга жолугуп, анда 3 кщн тургандан кийин кайта кыштоосуна келгендиги, азыр Полот xaндын айланасынан кыпчактардын белгилщщ адамдары кетип, кыргыздар гана калгандыгы айтылат. Полот хандын ээликтеринде жалпы абал тынчыгандай болгону менен, Насирдин хандын колдогон орус аскеринин эртеби-кечпи басып кирщщ коркунучу сакталып турду. Ошондуктан, кётёрщлщшчщлёрдщн лагеринде орус баскынчылыгына каршы даярдыктар жщрё берди. Убактылуу тынчтыктан пайдаланган Полот хандын бийлигинин алсыз экендигин жана анын Орусия менен кщрёшё албастыгын баса кёрсёткён чакырык менен кайрылды. Бул Чакырык дагы бир жолу Насирдиндин Орусиянын пайдасына чыккынчыллык кылып жаткандыгын айгинеледи. Элдик кыймылдын экинчи мезгилинин чегиндеги биринчи жана экинчи баскычтарды камтыган 1875-жылдын жай айларынан 176 жыл ёмщр сщргён Кокон хандыгынын жоюлушуна (1876-жылдын 19-февралы) чейинки саясий окуялардын жыйынтыгын тёмёнкщдёй болду. Бул мезгилде элдик кыймылдын максаты биринчи мезгилдегидей (1873-74) эле антифеодалдык бойдон кала бергени менен бир топ татаалданды. Бул татаалдануу Абдрахман аптабачы баштаган хан чёйрёсщндёгщ ишмерлердин бийлик щчщн кётёрщлщшкё кошулуп кетиши, Кудаяр хандын качышы, тщзщлгён кырдаалда Полот хан жана Аблрахман аптабачы баштаган эки жамаатын калыптанышы, август айында орус аскерлеринин Кокон ээликтерине киришине байланыштуу кыймылдын феодалдык мщнёзщнщн антиколониалдык максат менен бири иши сыяктуу окуялар менен ёнщктщ. Насирдин бектин 24-толда хан кётёрщлщшщнён кийин ал жана аны колдогондор щчщн "кётёрщлщш максатына жеткендиктен" кыймылдын биримдиги чогулду. Абдрахманаптабачы баштаган топ колго тийген бийликтен пайдаланып, кётёрщлщштщн чыныгы жетекчиси Полот ханды августтун башында камакка алды. Абдрахман аптабачынын 1875-жылдын август айында орустарга каршы жарыялаган "газаватын", анын диний мщнёзщнё карата реакциячыл деп саноо туура эмес. Себеби, ал мезгилде орус падышачылыгы Тщркстанды басып алуу менен колонияга айландыруу максатын кёздёгёндщктён, "газават" орус элине эмес, Орусия баскынчьшарына каршы багытталып, ураан антиколониялык максаттын бир тщрщ катары саналышы тарых логикасына туура келет. Бирок Аптабачынын жана анын жанжёкёрлёрщнщн тщпкщ максаты ураандын ошол кырдаалдагы маъызына толук жооп бербеди. "Газават" ураанынын жардамы менен Кокон хандыгынын мурунку чек араларын калыбына келтирип, бийликти ёз колуна топтоону кёздёгён Аптабачынын аракеттери чынында элдин мщдёёсщн1 тёп келген эмес. Ошентсе да ураан орус баскынчыларына каршы жалпы элдин толкундоолорун кщчёттщ. "Газават" же "джихад" урааны элеттиктердин "кыл куйрук" урааны сыяктуу эле ёзщнщн жёнёкёйлщгщнё карабастан прогрессивдщщ мааниге ээ болгондугун тануу кыйын. "Газават" урааны менен "кыл куйрук" урааны кийинки - 1976-жылдагы окуяларда деле тоолуктардын кыймылына антиколониялык тщс берип турган. Натыйжада Орусия падышачылыгы Кокон мамлекетине карата саясатын согуштук мамилеге буруп, 20-августтан кадимки эле басып алуу жщрщшщ башталды. Махрам салгылашуусу, Фергана ёрёёнщнщн жарымынан кёбщрёёк болугунун орус аскери тарабынан басылып алынышы, ал фактьшы Насирдин бектин таанышы жана 23-сентябрдагы Кокон хандыгы щчщн протектораттык орус-кокон келишимине кол коюшу, Наманган чёлкёмщнщн орус ээлигине ётщшщнё кокон бийлигинин расмий макул болушу жана башка мына ушул сыяктуу кейиштщщ фактылар Абдрахман аптабачы менен Насирдин бек баштаган "реакциячыл" топтун прогрессивдщщ саясий активдщщлщгщнщн бщтщшщн кёрсёттщщ.
Искактын Полот хан аты менен 27-сентябрда экинчи жолу хан кётёрщлщшщ, анын кыймылын багынтыш бир эле учурда Насирдин бектин ёкмётщнё да, орус баскынчыларьша да каршы бура алышы, октябрдын башындагы Анжыян салгылашуусундагы ийгиликтер, орус баскынчыларын Кокон ээликтеринен убактылуу кyyп чыгуу жана Насирдин бектин бийлигин кулатуу сыяктуу элдик батыр Искак-Полот хан баштаган прогрессивдщщ топтун аракеттери кыймылдын элдин максатын кёздёгёндщгщн ырастады. Абдрахмандай ары акркылуу, ары кщщ ордо тёбёлдёрщнщн тиешелщщ кырдаалда кётёрщлщш тарапка ётщп кетиши Полот хандынбагытынын туура экендигин дагы бир жолу бекемдеди. Мындан ары кыймыл жергиликтщщ элдин бирден-бир коркунучтуу душманы болгон орус баскынчыларына каршы багытталып калды.
Бул этапта кыймылдын социалдык курамы, масштабы кеъири болду жана кётёрщлщш тёмёндёп жогору, жёнёкёйдён татаалга карай прогрессивдщщ ёнщгё берди. Кётёрщлщштщн кыймылдаткыч кщчтёрщндё, анын улуттук курамы олуттуу мааниге ээ болгон. Документтер кёрсёткёндёй кыймылдын катышуучуларынын этникалык курамы ётё кеъири болуп, анын басымдуу кёпчщлщгщн кыргыздар тщзгёндщгщн байкоого болот. 70-жылдардын аягында Фергана облусуна изилдёё максаттары менен келген академик АФ. Миддендорфтун берген маалыматтарына караганда ёрёёндёгщ 15-40 жаштагы тургундарда эркек адамдардын саны кескин азайып кеткендиги, анын себеби 1875-жылдагы кётёрщлщштщ басууда курал кётёрщп жщрё ала турган каракыргыздардын эркектеринин кёбщ ёлщмгё учурагандыгы менен тщшщндщрщлёрщн эскертип кeтeт. Кыймылдын реакциячыл жамаатынын элге каршы аракеттеринин дагы бир жыйынтыгы орус колонизаторлорунун Нарын дарыясынын оъ жээгин ээлеп, Наманган бёлщмщн тщзщщ менен Фергана чёлкёмщн жана Тщштщк кыргыз урууларын басыпалууга ыъгайлyy шарт тщзгёндщгщ болду. Бул абалды аталган топтун расмий ёкщлщ Насирдин хан толук тааныды жана колдоду. Элдик кыймылдын жеткен чеги болгон баскыч. Бул октябрдан баштап Кокон хандыгында орногон хандыктын акыркы окумдары Искак-Полот хандын саясий-административдик ишмердиги эсептелди. Искактын хандык бийликти ээлеши элдин мщдёёcщнё топ келип, ошол эле учурда кыргыз бийлеринин кадимден келаткан ордодогу бийликтин теъ салмактуулугун калыбына келтириши болгон. XIX кылымдын орто ченинен ордодогу бийликке Нщзщп, Мусулманкул, Алымбек, Анымкул сыяктуу кыргыз, кыпчак кёчмён бийлери аралашып кеткендиги маалым. Алымкул ёлгёндён кийинки он жылдын ичинде кыргыз бийлери ордо бийлигине аралашпай, ага жещщнщн бир катар аракеттер болгондугу белгилщщ. Бул саясий аракеттер Полот хан менен ашты. Мындан ары Кокон хандыгынын тарыхы жацы демилгелщщ жана жацы бийлик менен уланмак. Бирок, кырдаалдын татаалдыгы, согуштук абал, кётёрщлщштщн жана орус баскынчыларынакаршы кщрёштёрдён жапа чеккен мамлекеттин жеткиликтуу экономикалык базасы болбогондугу кётёрщлщшчщлёрдщн тоодой демилгесине карабай колго тийген бийликти жана тынчтыкты сактап калууга шарт тщзгён эмес. Ошондуктан Полот хандынхандык бийлиги негизинен жырткычтык менен басып келе жаткан Орусия империясынан кёргёнщ, жакшы бийликти жактырбаган ички душмандардын каршылыгын басуу менен гана чектелип калды. Кокон хандыгынын пайда болуш, ёнщгщш жана жщрщш логикасы анын жоюлушун камсыз кылган тарыхый ёбёлгёлёр менен шартталгандыктан, бул мийзам ченемдщщлщктщ ишке ашыруучу активдщщ фактор болуп, Орус империясынын Туркстанга, анын ичинде Фергана ёрёёнщнё басып кириши болду. Жергиликтщщ калктын эркине тиешеси жок колониялык каратуулардын ишке ашышын ошентип, XIX кылымдын экинчи жарымындагы Орусиянын жана Борбордук Азиянын саясий абалына негизделген тарыхлогикасы аныктап койгон. Бул процесс иш жщзщндё 1876-жылдын 19-февралында аяктады.
