Sahan Axa
Ji Wîkîpediya
Şahan pîlê aşîra Bextîyaran o û dewa xo Pakire ya. Pakire, girêdayîyê qeza Dêrsimî Xozatî ya.
Eslê xo de bextîyarijî kirmanco (zaza). Keyeyê Şahanî nînan ra yew bîyo. Heto bîn ra no keye, keyeyêde
welatperwer bîyo. No sebeb ra kî demê Komara Tirkîya de çiqas ke
dest ra amo, dewlete ra durî vineto. Şahan Axa, mordemêde zanayox, welatperwer û çêr bîyo. Ey Xarpêt
de mekteb wendo. Goreyê vatişê tayê naskerdoxan mektebo mîyanên
(ortaokul), ê tayîne ra gore kî lîse qedênaya. Şahanî polîtîkaya dewleta
tirkî rind nas kerda û o sebeb ra kî dêyme nêgino dama aye ro. Mîyanê
xo û Sêy Rizay û welatperweranê bînan weş bîyo ke nînan ra yew kî
Alîşer Efendî bîyo. Mabênê ey û Alîşêr Efendî hen zaf weş bîyo ke siro
ke debara xo rinde nêbîya û kewto tenge, Alîşêrî ci rê şîîre nuşta, yardim
wasto. Çiturî ke êno zanayene, hukmatê tirkî 1935 de Qanûnê Tuncelî
(Tuncelî Kanunu) vet, îdareyo orfî îlan kerd. Aye ra dima kî general
Abdullah Alpdogan sey Muffetîşê Umûmî û qumandarê îdareyê orfî
rusna Xarpêt. 1936 de dewlete ef îlan kerd û Dêrsim de çekî top kerdî.
Çi esto ke sey tayê serekaşîran û pîlanê Dêrsimî, ahan Axayî kî
bawerîya xo bi dewlete nêarde, teslîmkerdişê çeke qebûl nêkerd. Ey kî
sey welatperweranê bînan vat ”Dewlete nika bi zono nerm qesey kena,
çekan kena topî, o ra têpîya kuna ra werte, miletî qir kena.” Şahanî ke
nîya kerd, Avdile Paşayî (Abdullah Alpdoganî) mordemî kerdî mabên,
wesêna ey ser, berd Xarpêt ke tey qesey bikerone. Mordemê dewlete
uca ci ra vanê ”Çiqasî erazîye, dukan û pere wazena dame to. Eke
memûrênî wazena aye kî dame to, Dêrsim terk bike. Nê koyan ra vindena se kena?” Labelê Şahan vatena înan qebul nêkeno. O şarê dormeyê xo ra vano
“No plan, planê parçekerdişê Dêrsimî yo. Na damê ya, ma rê na ro.“
Eke qebul nêkeno, orfî îdare nêverdano o peyser şêro Dêrsim, ey
mecbur keno ke Xarpêt de bimanone. Labelê demê ra têpîya Şahan
Şahan Axa remeno, peyser şono bi Dêrsim. 1937 de ke leşkerê tirkî est Dêrsimî ser, Şahan qet nêvinet dust de
vejîya û da pêro. Şahan Axa, hetê çeke ra zaf ciraamaye bî. Ey herbê
1937î de kî zaf bi qaremanîye da pêro û no sebeb ra kî demêde kilmek
de mintiqa Xozatî de bî sembolê xoverdayîşî. Têpîya 1937 de siro ke Alîşêr Efendî bi Zerîfa Xanime ra amey
kîştene, Sêy Rizayî cayê xo vurrna şî Derê Birdû. Seke şî uca kî wesêna
Şahan Axayî ser ke şêrone lewe. Çend rojî ra dime Şahan şî, ey bi Sêy
Rizayî ra rewşê Dêrsimî ser o derga-derg qisey kerd. O ra têpîya Şahanî
Sêy Rizayî ra musade wast, vat ”Karê mi esto, ez son karê xo qedênen
û heftê ra têpîya peyser ên.”
Heto bîn ra dewlete Şahan Axa raya xo ser o sey bendêde (engel)
gird dîyêne û kistîşê eyî xo rê kerdîbî hedef. Qumandarê Alaya Muhafize
Albay Îsmaîl Hakki Tekçe raporêde xo de nîya vano:
“... Mintiqa ma de bi taybetî îmhakerdişê çeteya Şahanî, noxta
muhîma verên a. Seba îmhakerdişê nê xayînî tayê tedbîrê mayê ke
amêguretene kî estê ...“
Rastî kî o sire de dewlete hem bi ters hem kî bi pere şaro ke nêzdîyê
Şahan Axayî yo ra di mordemî kerdîbî hetê xo. Nînan ra yew (ju), Memê
Pirçoyî (Pirçî) bî, yew kî Xidê Lilê Verojî. Nê her di mordeman qebul
kerdîbî ke Şahan Axayî bikîşêne. Xidê Lilê Verojî, maye ra birayê Şahan
Axayî bî.
Şahan o mabên de şî mintiqa aşîra Qocan (Qozan), înan de qesey
kerd, wast ke herb kuyêne. Çike serrê o ra raver, tayê aşîran qirbanê
Xizirî ser o sond werdîbî, soz dabî Sêy Rizayî ke dest bidêne yewbînan,
pîya pêro dêne; înan ra yewe aşîra Qocan bîye.
Şahanî ke înan de qesey kerd cêra ra (agêra), mintiqa xo de şî Mazra
(Mazra Koyê Balkanî). Uca keyeyê (çêyê) Îvrayîmê Xidê Mistê Sate de
bî meyman. Xebera Xidî bîye ke tayê mordemî wazenê Şahanî bikîşêne,
çi esto ke no plan ci ra eşkera nêvat. Hurendîya naye de tayê qeseyê
sotraxkî estî ra ver hama Şahanî şik nêkerd.
Çend rojî be ke Şahan Axa bêhewn bî. Naye ser o kî cêra ra hevalê
xoyê raye Memê Hure ser, vat “Memed, hewnê mi êno, ez wazen tenê
rakune.“
Memê Hure îtîraz kerd, nêwast ke rakuyone hama Şahanî de hal
nêmendîbî; ust ra, bî teber, nêzdîyê banan de hênî ser o darêda qewaxe
bîye, şî binê aye de kewt ra (rakewt).
Seke kewt ra kî Memê Pirçoyî bi Xidê Lilê Verojî ra pîya hewn de na
pira kîşt. Tarîx 26ê tebaxe 1937 bî.
Apê Şahanî Alîşanî o ra raver çend rey Şahan hesênabî pê, vatîbî
“Memê Pirçoy bi Xidê Lilê Verojî ra xirabe dime r’ ê, bê ma nînan
bikîşîme“ labelê Şahanî qebul nêkerdîbî. Ey apê xo ra vatîbî “Xidê Lilê
Verojî birayê min o, ez çiturî bikîşîne? şar mi rê xirave vano.“
Kîştiflê Şahanî ra têpey, her di qatilan xebere dê Alîşan Axay ard,
raye ra o kî kîşt. Eke o kî kîşt, qatilan na rey xebere dê qereqolê
Qerevlanî. Qumandaro tirk ame, sarê Şahanî û apê ey Alîşanî day
birnayene, kerdî çuwal, berdî.
Şahan zewejîyaye bî hama ey ra domanî çînebî.
Hata ewro, tarîxê mayaxorabîyayîşê Şahan Axayî ser o agahdarîyêda
raste ra mi dest nêkewta. Hama siro ke o amo kîştene, zaf ciwan bîyo.
Qaremananê Dêrsimî ra Şahan Axayî ser o lawikê kî yena vatene.
Varyantêde na lawike wina yo:
SAHAN AXA (1)
Wile (2) bîye leminê bîye
Îsanê na zemanî kêşî de nêmendo bext
Wax bîye
Sahan Axayê min bezke (?) xaro lemin
Sahan Axayê min vîyala teke
Sahan vano:
”Ez merdena xo ver nêkun lemin
Ters gino ro mi ke
Mi dima Koyê Dêrsimî de
Nêmano cênik û çêneke.”
Sahan Axayê mi merdo nêmerdo
şîkîyo tilsime Kirmancîye
Sahan Axayê mi qolê xo gureto
şîyo geçê Koyê Mûzirî
Sahan vano:
”Qozanê (3) caro bêbextênî mekerê
Ma pîya werdo qirvana Xizirî (4) lemin”
Sahan vano:
”Qozanê caro bêbextênî mekerê
Ma pîya werdo qirvana Xizirî.”
Xozatî persena
Mi va Qerevlan (5) ra nat o wîy!
Sahan vano:
”La lawo Lazê Pirçoy mi de mizewirênî meke
Min û to cizikê Gulîzare pîya lito”
Heqo ti caro kêşî ra nêdê dîyayîne
Ewro biray sarê biray berdo
Xozat de wax roto
Sahan Axayê mi ti caro merdena xo ver mekuye
Hesen Axayî to ra ravêrî hêfê to gureto lemin
Wile bîye leminê bîye
Îsanê na zemanî kêşî de nêmendo bext
Wax bîye
1. Na kilame bandê Usên (Hüseyin) Doganay ra ama guretene.
2. ”Wile” eve şêkilê ”wele”, ”ule” kî yêna vatene.
3. Qozanan (Qozû): Aşîrê wa. Dewê na aşîre dormê Alî Boxazî der ê. Qozan
çiqaşî ke Sêy Rizay de sond werdo ke pîya eskerî de pêro dê kî serra 1937ine
de tifang nêesto. Sahan nazay ser o vano ”Qozanê caro bêbextênî mekerê”.
4. Qirvana Xizirî: Qirvano ke raya Xizirî de yêno kerdene.
5. Qerevlan: Wertê Xozatî û Vacixe (Ovac›k) de mintiqê wa. Arekerdox: Munzur Çem
