Bisaya
Gikan sa Wikipedia, ang gawasnong ensayklopedya
Ang mga Bisaya usa ka hut-ong sa katawhan nga Malayo. Ubay-ubay ang mga pangdilang put'ong nga hapit tanan sa ilahang pinulongan ka;iwat sa Binisaya. Ang kinadak-an ni-ining mga putonga mao kadtongmga nagasulti og Sinugbuanon, Hinilagayon ug Winaaray, kinining mga pinulongana, nga usahay masaypan pagtawag og diyalekto, sakop sa put'ong nga gitawag og Austronesian, maski dili kini magsinabtanay sa usa'g usa. Labaw sa40% sa mga Pilipinhon kadugo nga Bisaya.
Mga sulod |
[usba] Binisaya
Binisaya ang tawag sa tanang mga Bisaya sa ilahang pinulongan. Ang buot ipasabot sa termino kun pulong nga "Binisaya" mao ang pagluto nga Binisaya, mga tambal nga lumad nga Bisaya, gawas pa sa mga pinulongan ni-ini. May kagubot ang pag-gamit sa termmino nga "Bisaya" ug "Binisaya". Malagmit kining kalibugana sumikad sa kakulangan sa Iningles ug Tinagalog, ang duha ka pinulongan nga gihatagan og ginamhan nga pagkabutang (*official status) sa Pilipinas, sa paghubad og matarong sa terminong Bisaya ug Binisaya. Ang "Bisaya" ug "Binisaya" gihubad nga "Visayan" sa Iningles ug "Bisaya" sa Tinagalog.
Gitala sa talamdan sa ubos ang mga pinulongang Pilipinhon nga gipundok nga Binisaya sa Summer Institute of Linguistics. Bisan og kining tanan sakop sa put'ong nga Bisaya, dili tanan muangkon nga Bisaya sila. Pananglitan, sa mga Tausug, ang buot ipasabot sa Bisaya kadtong mga Kristiyano nga Binisaya ang pinulongan.
Pinulungan Mga Manunulti Aklanon 394,545(1990 census) Ati 1,500(1980 SIL) Bantoanon 200,000(2002 SIL) Butuanon 34,547(1990 census) Caluyanun 30,000(1994 SIL) Capiznon 638,653(2000) Cebuano 20,043,502 in the Philippines(1995 census) Cuyonon 123,384(1990 census) Hiligaynon 7,000,000 in the Philippines(1995) Inonhan 85,829(2000 WCD) Kinaray-a 377,529(1994 SIL) Malaynon 8,500(1973 SIL) Masbatenyo 350,000(2002 SIL) Porohanon 23,000 Ratagnon 2 to 3 (2000 Wurm)(Nearly extinct) Romblomanon 200,000(1987 SIL) Sorsogon, Masbate 85,000 (1975 census) Sorsogon, Waray 185,000(1975 census) Surigaonon 344,974(1990 census) Tausug 900,000 in the Philippines(2000 SIL)(Population total all countries: 1,022,000) Waray-Waray 2,437,688(1990 census) Total 33,463,654
Daghan ang mga put'ong nga nagpaila-ila sa ilang kaugalingon matud sa pinulongan (pananglitan, Tagalog, Pranses, Tamil). Apan ang Bisaya, usa ka pagila-ila nga bahin sa kaliwatanon nga kinaiya ug dili sa pinulongan. Ang manunulti dili siya Bisaya tungod kay Binisaya ang iyahang sinultihan; hinuon Binisaya ang iyahang simultihan kay Bisaya man siya. Mao nga ubay-ubay ang ang mga put'ong nga nagapamatuud nga Binisaya ang ilahang simultihan kay Bisaya man pod sila.
[usba] Kabisay-an
Mapa sa Pilipinas nagpakita sa kinaadman bahin sa kayutaan ug pagbahin nga lugaynon nga Kabisay-an, Luzon ug Mindanao Buot ipasabot sa pulong nga "Bisaya" ang mga tawong Binisayan-on ang pinuongan ug ang yutang gipuy-an nila. Ang Iningles nga "Visayas" gigamit lang sa pag-ila sa yutang lumad sa nga Bisaya. Matud sa kinaadman bahin sa kayutaan ug politika, and dapit sa Pilipinas nga gitawag og Kabisay-an mao ang mga pulo sa Panay, Romblon, Guimaras, Negros, Cebu, Bohol, Siquijor, Leyte, Biliran ug Samar.
[usba] Kaagi
[usba] Panahon nga Dili Pa Kristiyano
Ang kinabantugan nga sugilanon bahin sa gigikanan sa mga Bisaya mao ang Napulo ka Datu sa Borneo kuno. Kining sugilanona gigamit sa pagpanghimatuud sa banabana nga ang mga Bisaya gikan sa mga dapit nga karon gitawag og Malaysia ug Indonesia. Ang sugilanon sa Napulo ka mga Datu nga gituboy sa gihabugon nga kasaysayan sa nahitabo (history) sa daghan nga mga basahon-ton'anan, napahayagan na nga dili diay tinuod, ug ang mga paglangyaw nga kuno gipanghimatuuran ni-ini sama pod giduhaduha sa mga bag-ong pagduki-duki kun kinaadman. Ang banabana nga ang mga Pilipinhon nga kaliwat sa Melayu, apil ang mga Bisaya, miabot dinhi gikan sa Formosa, mao karo'y anam-anam nagkadaghan ang mutuo.
Naay pipila ka mga makinaadmanon nga nagasugyot nga ang kailhanan nga Bisaya dunay mga gamut sa usa ka karaan nga gingharian - ang Gingharian sa Sri Vijaya, usa ka kagamhanan nga bantug sa kadagatan (thalassocracy) nga dinha sa gahum gikan sa ika 5 hangtud sa ika 15 nga Gatusan (Century) sa Atong Ginoo (Anno Domini). Apan aduna poy mga makinaadmanon nga nagaduhaduha ni-ini kay kulang, ug dytay ra kaayo ang mga sinulat bahin ni-ini ug mga pasikaran sa arkiyolohiya. Mga komersyanteng Muslim nagadala sa Islam sa Asia nga Kahabagatan-silangan sa ika 12 nga Gatusan. Pagabot sa ika 14 nga Gatusan, ang Islam mikatay na sa Kabisay-an. Dinha po'y kalabutan nga ekonomiko sa Bisaya ug mga Insik gikan sa ika 9 nga Gatusan..
[usba] Pag-abot sa Kristiyanismo
Unang nailhan sa mga Bisaya ang kaalaman sa kinabuhi kun kaugmaran nga gikan sa Kayutaan sa Kasadpan adtong miabot si Fernando Magallanes (Ferdinand Magellan) sa Samar sa ika 16 sa Marso sa 1521. Dili dugay sukad adto, ang Kabisay-an nasakop na sa kolonya sa mga Kachila sa Pilipinas, ug sukad adto, ang kakaaginhan sa mga Bisaya na sagul na sa kakaaginhan sa Pilipinas. Sa sulod sa upat ka gatusan nga pagsungko (contact) sa Espanya, Mexico, ug Tinipong Bansa sa America, natawo ang bag-ong sagad nga kinaiya sa mga taga-patag nga Pilipinhon. Kuyog ang mga Bisaya ni-ining bag-ong kinaiya ngadto sa mga Ilocano, Kapampangan, Tagalog ug Taga Bicol. Kining mga put'onga nga bahin sa kaliwat ug pinulongan, mao'y kinadak-an nga bahin sa nasud nga Pilipinhon, naga amping sa demokrasya, Kristiyanidad, ug mga kinaiya sa mga Nasud sa Kasadpan bahin sa pagpamiste ug edukasyon, ug paggamit sa Iningles komo ikaduhang pinulongan.
Ang ika 16 ka Gatusan nagtitik pod sa pagsugod sa pagka Kristiyano sa mga Bisaya, sukad gibunyagan si Raya Humabon ug mga 800 ka Sugbuanon. Ang pagkadawat sa mga Bisaya ug sa mga Pilipinhon sa Kistiyanidad gihinumduman paagi sa Sinulog nga karnabal ug sa Fiesta Senor del Sto. Nino, ang tabunon nga dagway sa Bata nga si Jesus nga hinatag ni Magallanes didto kang Reina Juana, ang asawa ni Raya Humabon. Sa pag-abot sa ika 17 nga Gatusan, ang mga Pilipinhon miapil na sa mga misyon pag katag sa Pulong sa Dios (Ebanghelyo); sa 1672 si Balaan nga Pedro Calungsod, usa ka ulitawong batan-on nga gatudlo og katekismo, gipatay, na-martir sa Guam samtang nagpahayag sa katekismo ngadto sa mga Chamorro sa Guam.
[usba] Gikan sa REBOLUSYONG PILIPINHON HANGTUD KARON
Bisaya ang pipila ka mga bantog nga tawo sa Rebolusyong Pilipinhon sa ika 19 nga Gatusan. Apil sa mga daku-daku sa Paglihok sa Propaganda si Graciano-Lopez Jaena, usa ka Ilonggo nga siya mao'y nagtukod sa peryodiko nga La Solidaridad. Usa ka Sugbuanon sa Negros Oriental, si Pantaleon Villegas nga gi-ilhan sa ngalan nga gubatnong "Leon Kilat", siya ang nangulo sa Sangang Sugbuanon sa Katipunan sa gubat sa Tres de Abril. Si Arcadio Maxilom, usa sa mga sumusunod ni Leon Kilat, usa pod ka bantug nga Heneral sa Gubat Laban sa Mga Amerikano (Philippine-American War) didto sa Sugbu. Sa wala pa ang Rebolusyong Pilipinhon, ang mga labaw nga hing-ilhan nga mga bugno sa mga Bisaya batok sa Kachila mao ang kang Lapulapu, Datu sa Mactan, nga mao'y nakapatay ni Magallanes sa 1521, ang kang Juan Ponce Sumuroy, ang Waray nga nangulo sa pagbatok didto sa Samar sa 1649, ug ang kang Francisco Dagohoy, usa ka Bul-anon nga nangulo sa usa ka pagbatok nga nagpadayon og 85 ka tuig sukad sa 1744, didto sa pulo sa Bohol.
Dinha na'y tulo ka Bisaya nga na Presidente sa Pilipinas: Ang Sugbuanon nga si Sergio Osmena (1878-1961), ang Ilonggo nga si Manuel Roxas, ug and Bul-anon nga si Carlos Garcia (1896-1961). Sa pag-agi sa mga gatusan, daghan nga mga Insik ug Kachila nga nanglangyaw ngadto sa mga dagkong dakbayan sa Kabisay-an, sama sa Bacolod, Cagayan de Oro, Sugbu, Davao, Dumaguete, Iloilo, ug Ormoc. Kasagaran ini nangaminyo og mga Bisaya ug ang mga sumusunod nila, Binisaya ang unang pinulongan (tan-awa ang Chinese-Filipino ug mestiso). Kasagaran sa mga taga-bukid nga Negrito natuhup sa punoan sa katilingbang Bisaya.
Miagi pod ang daghan nga paglangyaw ngadto sa lain-laing dapit sa Pilipinas ug sa gawas. Bisaya na karon ang kasagaran sa mga tawo sa Mindano (Sa wala pa miabot ang Kristiyanidad, ang mga Bisaya sa Mindanao didto lang sa amihan. Adtong mga panahona, kasagaran sa Mindanao, gawas sa dapit sa mga Muslim, wala pa kaayo'y tawo.) Sa Manila, dako ang por-siyento sa mga tawo nga Bisaya ang gigikanan, labihan na sa mga mamomoo kun trabahador. Nangsunod pod ang mga Bisaya sa paglangyaw ngadto sa gawas; daghan nangadto sa Tinipong Bansa sukad sa mga 1900, ug karon, daghan pod ang nagtrabaho ingon sa contract worker sa Tungang Sidlakan ug ingon sa marino sa mga dagkong barko sa lawod.
