Geugrafìa
From Wikipedia
 |
Cheest artícul al è scrivüü in Lumbaart insüber, urtugrafía ünificàda. |
Cuntegnüü |
[redatá] Definizziun
La geugrafía l'è la scénza ca la stüdia e la descríff la süperfiss dela Tèra, insèma cunt tütt i fenòmen ca ga sücedenn a sura; in de la definizziun l'è cumpresa dunca anca la sucetà ümana. In del sò significaa püssee larch la geugrafìa la cuntègn dunca un muntún de ólter sceenz, cumé ad esempi la biulugía, la geulugía, la física, la stòria, la pulítica, l'agrunumía, l'eculugía.
Da i stüdi geugrafich a vègnenn fö dii laurà, ca sa rapreséntenn cunt i istrümeent de la cartugrafìa, ca la permètt de mètt in evidénza tütt i difereent fenòmen particulaar ca sàltenn föra.
[redatá] Stòria
La geugrafìa l'è una scenza antíca; adiritüra dii pupulazziun antichissim, cumè i Egizzian e i Caldée, ann pensaa de bütà giù una representazziun dela Tèra e dii stèll. Dii prugrèss ulteriuur inn vegnüü cunt i greech (l'è staa pròpi un greech, Eratòstenn a scriff ul liber c'al sa intitulava Geugrafía) prima e cunt i rumàn dopu, anca se la geugrafía l'era ammò ferma al cuncètt de rapresentazziun del muunt. In de chel periud chì l'ünich persunacc de una certa impurtanza l'è staa ul Tulumeu, un grech del II secul dopu Crist.
Cunt i invasiun barbarich e l'inflüenza dela Gesa Catòlica la geugrafìa (in uçideent) l'à faa un muntun de pass indréé; a inn staa i Arabi a tegnìla in vida, e anzi ann cumincjaa a fà misürazziun e calcul.
Cun Galileo e Cupernich, inver la fin de l'Etaa de mezz, anca in Europa la geugrafìa l'à ricumincjaa a desvilüpass, e in del XVI secul ann cumincjaa a vedèss i prim cart geugrafich mudern (ad esempi, Mercatuur in del 1569 l'à tiraa fö una carta cunt una prujezziun cilindrica).
In del XIX secul la nass la geugrafìa muderna, e cumencenn a multiplicass i specializazziun; in di chii ann chì cumencen anca i esplurazziun scentifich urganizaa, ad esempi da part de von Humboldt e Ritter. La crescita dela geugrafìa muderna l'è nada innaanz anca per ul XX secul, fin a che i geografi de tütt ul muunt s'inn decidüü e ann fundaa l'Üniun Geugrafica Internaziunaal.
[redatá] Divisiun de la geugrafìa
La geugrafìa, propi per la sò carateristica de vèss mültidisciplinaar la pö vèss spartìda in dü gross bròch.
[redatá] Geugrafìa fìsica
In de chela bròca chì in cumprees tütt i stüdi geugrafich ch'inn püssee spustaa inver l'ambieent natüraal.
- Geumurfulugía: l'è la scénza ca la stüdia in manera püssee dirèta la süperfiss dela Tèra, sia cumé cunfigurazziun che cumé evulüzziun.
- Climatulugía: la ciapa in esàm ul clima, sarìa a dì i andameent dela cumpuneent atmusférica dela Tèra.
- Idrulugía: la stüdia l'aqua ca gh'è nurmalmeent in natüra, e tütt i sò manifestazziun (precipitazziun, faalt ídrich, basitt ídrich).
- Biugeugrafía: la stüdia la distribüzziun dii viveent in süla Tèra e i maneer ca sa rapòrtenn cun l'ambieent induè ca vívenn.
- Pedulugía: la stüdia i terén, cusa inn, cumè s'inn furmaa, la sò distribüzziun.
[redatá] Geugrafìa umana
I argumeent stüdiaa dala Geugrafìa umana tendenn inveci inver la cumpuneent umana e cumprendenn:
- Geugrafía dii pupulazziun
- Geugrafìa ecunomica
- Geugrafìa pulitica
- Geugrafìa dii insediameent umann
- Olter südivisiun, magari men impurtant dii precedeent, ma in tütt i modi ca meritenn de vèss citaa chì: la geugrafìa linguistica, la geugrafìa storica, la geugrafìa militaar.
