Privacy Policy Cookie Policy Terms and Conditions Física - Wikipedia

Física

From Wikipedia

Lumbaart ucidentaal Cheest artícul al è scrivüü in Lumbaart insüber, urtugrafía ünificàda.


Un imàgin de l'Ünivèers, töda dal telescòpi spazziaal Hubble.
Ingrandí
Un imàgin de l'Ünivèers, töda dal telescòpi spazziaal Hubble.

Cuntegnüü

[redatá] La scénza püssee impurtànta

La física (dal greech antích φυσικός (phusikos), "natüraal" e φύσις (phusis), "natüra") a l'è la scénza ca la stüdia la natüra in del sò significaa püssee làrch, vist ca la vàrda ul cumpurtameent de la matéria, de l'energía e dii fòorz fundamentàj ca guvèrnenn i relazziun tra i partisèj. L'era inscí prufundameent mis'ciàda cunt ul cuncètt de natüra ca, fin almaanch al sécul XIX, a l'era ciamàda filusufía natüraal.
I físich a stüdienn dunca un ventàj fisc làrch de fenòmen físich: a partí da la ròba piscinína (i partisèj süb-atòmich) a rivà a i ròpp püssee graant (l'Ünivèers intréch). Tanti vöölt s'è rivaa a dí ca la física l'è la mama di tütt i ólter sceenz (la scénza fundamentaal), vist ca tràtenn de fenòmen ca ga ubedíssenn a i lécc físich; dunca, i descuvèert de la física g'ann aplicazziun anca in tütt i ólter sceenz natüràj.
La física a l'è ligàda sü in d'una manéra particulaar cunt la matemàtica, vist ca, a la fin de la féra, la física la descriff i lécc e i fenòmen natüràj duperaant la léngua matemàtica; quèla manéra chí de laurà la permètt de dimustrà la pussibilità u l'impussibilità d'un quaj fenòmen físich anca senza usservàll diretameent, ma dumè cunt i calcul matemàtich.
Ga vöör però tegnii spartii: la matemàtica a l'è no una scénza, vist ca la g'à minga cumè ubietiif la descrizziun del muunt materiaal, ma l'è dumè una "specülazziun", un "mèzz" duperaa da i sceenz reàj per parlà del muunt.

[redatá] La física clàssica

La física clàssica la tègn deent i bròch tradizziunàj de la física, saría a dí tüta la visiun del muunt desvilüpàda dal Newton a i sò teemp, pöö "scancelàda" da i descuvèert del sécul XX; la g'à anca lé difereent tòcch:

  • Mecànica clàssica, ca la vàrda a i fòorz e tütt i ròpp ca inn inflüenzaa de luur: g'è la bròca ciamàda stàtica, per i ròpp trigaa, cinemàtica, per i ròpp in muvimeent, ma ca ga vàrda minga ul perchè a sa mövenn, e la dinàmica, de stüdià ul muvimeent dii ròpp e i lécc ca ga fann efètt.
    Un óltra spartizziun a l'è quèla in mecànica dii sòlit e mecànica dii flüit;
  • l'acüstíca, ul stüdi del sun, cunsideràda de spèss una bròca de la mecànica vist ca ul sun al vègn dal muvimeent dii partisèj de aria in furma de uunt, ca seguíssenn i lécc de la mecànica;
  • l'òtica, ul stüdi de la lüs, ma minga dumè la lüs visíbil ma anca de i infrarúss e ültraviulètt ca g'ann i stèss cumpurtameent de quèla visíbil;
  • la termudinàmica, ca la stüdia i relazziun tra ul caluur (l'energía intèrna ca g'ann i partisèj ca fúrmenn una sustànza) e i ólter fuurm de energía;
  • l'eletrumagnetiism, nassüü a l'inízzi del sécul XIX, dopu c'ann descuvèert i ligàmm tra ul magnetiism e l'eletricità.

[redatá] La física mudèrna

La física clàssica la laúra in sü scaar nurmàj de usservazziun; d'óltra paart, la física mudèrna (ca la saría la física ca l'è vegnüda fö da tütt i descuvèert del princípi del sécul XX) la vàrda i cumpurtameent de la matéria suta cundizziun estreem (per esémpi velucità areent a quèla de la lüs) upüür sü scaar altertaant estreem (piscinítt, cumè i partisèj süb-nücleaar, u graant, cumè l'Ünivèers).
A chii scaar chí, i nòster nurmàj cuncètt de velucità, spazzi, teemp a vàrenn püü; i nöff fenòmen c'inn saltaa fö a vègnenn descrivüü da i bròch de la física quantística, da la relatività generaal e da la relatività stréncia.

[redatá] Física teòrica e física sperimentaal

I dü bròch de la física del títul chí de sura a vörenn dí ca, in del muunt dii físich, ga n'è de chi c'al preferíss stüdià i teurii nöff per spiegà i resültaa utegnüü cunt i esperimeent e fà dii previsiun per ul futüür e chi c'al laúra per esperimeent, per esplurà muunt nöff e vedè sa i lécc teòrich a inn bun.
A sa capíss ca la teuría de par lé la pö minga dà resültaa sücüür, sa l'è minga cumpagnàda anca da i esperimeent, e la pö purtà föra de la stràda giüsta; però ga vöör dí ca suveent i riceerch teòrich a cunséntenn de pensà e fà sü dii esperimeent nöff, ca pödenn anca purtà a un quaj còss.
La física l'è l'ünica scénza induè l'è pussíbil de vèch teuría e pràtica inscí spartii: in tütt i ólter sceenz natüràj (biulugía, chímica, geulugía) la teuría e la pràtica a inn insèma, e vün al pöö minga vèss dumè l'un u dumè l'ólter.


Wikimedia Commons
al g'a deent roba culegada a:

THIS WEB:

aa - ab - af - ak - als - am - an - ang - ar - arc - as - ast - av - ay - az - ba - bar - bat_smg - be - bg - bh - bi - bm - bn - bo - bpy - br - bs - bug - bxr - ca - cbk_zam - cdo - ce - ceb - ch - cho - chr - chy - closed_zh_tw - co - cr - cs - csb - cu - cv - cy - da - de - diq - dv - dz - ee - el - eml - en - eo - es - et - eu - fa - ff - fi - fiu_vro - fj - fo - fr - frp - fur - fy - ga - gd - gl - glk - gn - got - gu - gv - ha - haw - he - hi - ho - hr - hsb - ht - hu - hy - hz - ia - id - ie - ig - ii - ik - ilo - io - is - it - iu - ja - jbo - jv - ka - kg - ki - kj - kk - kl - km - kn - ko - kr - ks - ksh - ku - kv - kw - ky - la - lad - lb - lbe - lg - li - lij - lmo - ln - lo - lt - lv - map_bms - mg - mh - mi - mk - ml - mn - mo - mr - ms - mt - mus - my - mzn - na - nah - nap - nds - nds_nl - ne - new - ng - nl - nn - no - nov - nrm - nv - ny - oc - om - or - os - pa - pag - pam - pap - pdc - pi - pih - pl - pms - ps - pt - qu - rm - rmy - rn - ro - roa_rup - roa_tara - ru - ru_sib - rw - sa - sc - scn - sco - sd - se - searchcom - sg - sh - si - simple - sk - sl - sm - sn - so - sq - sr - ss - st - su - sv - sw - ta - te - test - tet - tg - th - ti - tk - tl - tlh - tn - to - tokipona - tpi - tr - ts - tt - tum - tw - ty - udm - ug - uk - ur - uz - ve - vec - vi - vls - vo - wa - war - wo - wuu - xal - xh - yi - yo - za - zea - zh - zh_classical - zh_min_nan - zh_yue - zu

Static Wikipedia 2008 (no images)

aa - ab - af - ak - als - am - an - ang - ar - arc - as - ast - av - ay - az - ba - bar - bat_smg - bcl - be - be_x_old - bg - bh - bi - bm - bn - bo - bpy - br - bs - bug - bxr - ca - cbk_zam - cdo - ce - ceb - ch - cho - chr - chy - co - cr - crh - cs - csb - cu - cv - cy - da - de - diq - dsb - dv - dz - ee - el - eml - en - eo - es - et - eu - ext - fa - ff - fi - fiu_vro - fj - fo - fr - frp - fur - fy - ga - gan - gd - gl - glk - gn - got - gu - gv - ha - hak - haw - he - hi - hif - ho - hr - hsb - ht - hu - hy - hz - ia - id - ie - ig - ii - ik - ilo - io - is - it - iu - ja - jbo - jv - ka - kaa - kab - kg - ki - kj - kk - kl - km - kn - ko - kr - ks - ksh - ku - kv - kw - ky - la - lad - lb - lbe - lg - li - lij - lmo - ln - lo - lt - lv - map_bms - mdf - mg - mh - mi - mk - ml - mn - mo - mr - mt - mus - my - myv - mzn - na - nah - nap - nds - nds_nl - ne - new - ng - nl - nn - no - nov - nrm - nv - ny - oc - om - or - os - pa - pag - pam - pap - pdc - pi - pih - pl - pms - ps - pt - qu - quality - rm - rmy - rn - ro - roa_rup - roa_tara - ru - rw - sa - sah - sc - scn - sco - sd - se - sg - sh - si - simple - sk - sl - sm - sn - so - sr - srn - ss - st - stq - su - sv - sw - szl - ta - te - tet - tg - th - ti - tk - tl - tlh - tn - to - tpi - tr - ts - tt - tum - tw - ty - udm - ug - uk - ur - uz - ve - vec - vi - vls - vo - wa - war - wo - wuu - xal - xh - yi - yo - za - zea - zh - zh_classical - zh_min_nan - zh_yue - zu -

Static Wikipedia 2007:

aa - ab - af - ak - als - am - an - ang - ar - arc - as - ast - av - ay - az - ba - bar - bat_smg - be - bg - bh - bi - bm - bn - bo - bpy - br - bs - bug - bxr - ca - cbk_zam - cdo - ce - ceb - ch - cho - chr - chy - closed_zh_tw - co - cr - cs - csb - cu - cv - cy - da - de - diq - dv - dz - ee - el - eml - en - eo - es - et - eu - fa - ff - fi - fiu_vro - fj - fo - fr - frp - fur - fy - ga - gd - gl - glk - gn - got - gu - gv - ha - haw - he - hi - ho - hr - hsb - ht - hu - hy - hz - ia - id - ie - ig - ii - ik - ilo - io - is - it - iu - ja - jbo - jv - ka - kg - ki - kj - kk - kl - km - kn - ko - kr - ks - ksh - ku - kv - kw - ky - la - lad - lb - lbe - lg - li - lij - lmo - ln - lo - lt - lv - map_bms - mg - mh - mi - mk - ml - mn - mo - mr - ms - mt - mus - my - mzn - na - nah - nap - nds - nds_nl - ne - new - ng - nl - nn - no - nov - nrm - nv - ny - oc - om - or - os - pa - pag - pam - pap - pdc - pi - pih - pl - pms - ps - pt - qu - rm - rmy - rn - ro - roa_rup - roa_tara - ru - ru_sib - rw - sa - sc - scn - sco - sd - se - searchcom - sg - sh - si - simple - sk - sl - sm - sn - so - sq - sr - ss - st - su - sv - sw - ta - te - test - tet - tg - th - ti - tk - tl - tlh - tn - to - tokipona - tpi - tr - ts - tt - tum - tw - ty - udm - ug - uk - ur - uz - ve - vec - vi - vls - vo - wa - war - wo - wuu - xal - xh - yi - yo - za - zea - zh - zh_classical - zh_min_nan - zh_yue - zu

Static Wikipedia 2006:

aa - ab - af - ak - als - am - an - ang - ar - arc - as - ast - av - ay - az - ba - bar - bat_smg - be - bg - bh - bi - bm - bn - bo - bpy - br - bs - bug - bxr - ca - cbk_zam - cdo - ce - ceb - ch - cho - chr - chy - closed_zh_tw - co - cr - cs - csb - cu - cv - cy - da - de - diq - dv - dz - ee - el - eml - en - eo - es - et - eu - fa - ff - fi - fiu_vro - fj - fo - fr - frp - fur - fy - ga - gd - gl - glk - gn - got - gu - gv - ha - haw - he - hi - ho - hr - hsb - ht - hu - hy - hz - ia - id - ie - ig - ii - ik - ilo - io - is - it - iu - ja - jbo - jv - ka - kg - ki - kj - kk - kl - km - kn - ko - kr - ks - ksh - ku - kv - kw - ky - la - lad - lb - lbe - lg - li - lij - lmo - ln - lo - lt - lv - map_bms - mg - mh - mi - mk - ml - mn - mo - mr - ms - mt - mus - my - mzn - na - nah - nap - nds - nds_nl - ne - new - ng - nl - nn - no - nov - nrm - nv - ny - oc - om - or - os - pa - pag - pam - pap - pdc - pi - pih - pl - pms - ps - pt - qu - rm - rmy - rn - ro - roa_rup - roa_tara - ru - ru_sib - rw - sa - sc - scn - sco - sd - se - searchcom - sg - sh - si - simple - sk - sl - sm - sn - so - sq - sr - ss - st - su - sv - sw - ta - te - test - tet - tg - th - ti - tk - tl - tlh - tn - to - tokipona - tpi - tr - ts - tt - tum - tw - ty - udm - ug - uk - ur - uz - ve - vec - vi - vls - vo - wa - war - wo - wuu - xal - xh - yi - yo - za - zea - zh - zh_classical - zh_min_nan - zh_yue - zu