Ewrop

Oddi wrth Wicipedia, y gwyddoniadur rhydd.

Map o'r byd yn dangos Ewrop

Delwedd cyfansawdd lloeren o Ewrop

Mae Ewrop yn un o'r saith cyfandir sydd, yn yr achos hwn, yn fwy yn yr ystyr ddiwylliannol a gwleidyddol nag yn ffisioddaearyddol. Yn ffisegol ac yn ddaearegol, mae Ewrop yn isgyfandir neu'n benrhyn mawr, yn ffurfio'r rhan mwyaf gorllewinol o Ewrasia. Ar y ffin i'r gogledd mae y Cefnfor Arctig, i'r gorllewin y Cefnfor Iwerydd ac i'r de mae y Môr Canoldir a'r Cawcasws. Mae ffin Ewrop i'r dwyrain yn amhendant, ond yn draddodiadol ystyrir Mynyddoedd yr Wral a'r Môr Caspian i'r de-ddwyrain fel y ffin dwyreiniol. Ystyrir yr Wrals gan y rhan fwyaf fel y tirnod daearyddol a tectonig sy'n gwahanu Asia oddi wrth Ewrop.

Ewrop yw'r cyfandir lleiaf ond un yn nhermau arwynebedd, yn gwneud lan tua 10,790,000 km² (4,170,000 mi sg) neu 7.1% o arwynebedd y Ddaear, gyda Awstralia yn unig yn llai. Yn nhermau poblogaeth, dyma'r cyfandir trydydd mwyaf (mae Asia ac Affrica yn fwy) efo poblogaeth o dros 700,000,000, neu tua 11% o poblogaeth y byd.

Taflen Cynnwys

1 Geirdarddiad
2 Hanes
3 Daearyddiaeth Ewrop
4 Gwledydd Ewrop
- 4.1 Gwladwriaethau annibynnol
- 4.2 Tabl o wledydd, tiriogaethau a rhanbarthau Ewrop
5 Gwelwch hefyd

[golygu] Geirdarddiad

Delwedd:Europa-Zeus-LDS.jpg

Llun o Europa, wedi'i cario i ffwrdd gan Zeus mewn ffurf tarw.

Ym mytholeg Groegaidd, roedd Europa yn tywysoges Phoeniciaidd cafodd ei herwgipio gan Zeus mewn ffurf tarw a'i gymryd i ynys Crete, lle rhoddodd hi enedigaeth i Minos. Am Homer, roedd Europé (Groeg: Ευρωπη) yn frenhines mytholegol o Crete, nid dynodiad daearyddol. Daeth Europa yn enw am tir mawr Groeg, ac erbyn 500 BC roedd ei ystyr wedi ehangu i tiroedd y gogledd.

[golygu] Hanes

Prif erthygl: Hanes Ewrop

Rhannodd yr Ymerodraeth Rhufeinig y gyfandir ar hyd y Rhein a'r Donaw am nifer o ganrifoedd. Yn ddilyn cwymp yr Ymerodraeth Rhufeinig, aeth Ewrop i mewn i'r Oesoedd Tywyll. Yn ystod y cyfnod yma, concrodd yr Ymerodraeth Ottoman Istanbul (Caergystennin) - yn dod â ddiwedd i'r Ymerodraeth Bysantaidd - a ddaeth yn bŵer pwysicaf Ewrop. Dechreuodd y Dadeni cyfnod o ddarganfyddiad, fforiad a chynydd mewn gwybodaeth wyddonol. Yn ystod y bymthegfed ganrif agorodd Portiwgal yr oes o ddarganfyddiadau, efo Sbaen yn ei ddilyn. Ymunodd Ffrainc, yr Iseldiroedd a'r Deyrnas Unedig mewn adeiladu ymerodraethau trefedigaethol enfawr yn Affrica, yr Americas, Asia ac Awstralasia.

Ar ôl yr oes o ddarganfyddiad, dechreuodd syniadau democratiaeth cymryd dros Ewrop. Cododd nifer o frwydrau am annibyniaeth, er enghraifft yn Ffrainc yn ystod cyfnod y Chwyldro Ffrengig. Arweiniodd y codiad democratiaeth hyn i cynydd mewn tensiynau yn Ewrop ar ben y tensiynau oedd yn bodoli'n barod oherwydd cystadleuaeth a'r Fyd Newydd. Y gwrthdaro mwyaf enwog oedd pryd cododd Napoleon Bonaparte i phŵer a ddechreuodd ar goncwest wnaeth ffurfio'r Ymerodraeth Ffrengig, ac wedyn cwympo'n fuan iawn. Ar ôl y goncwestau yma sefydlogodd Ewrop, ond mi oedd yr hen sefydliadau yn barod yn ddechrau cwympo.

Dechreuodd y Chwyldro Diwydiannol yn y Deyrnas Unedig yn hwyr y ddeunawfed ganrif, ac arweiniodd hyn at symudiad i ffwrdd o amaeth, mwy o ffyniant a chynydd cyfatebol mewn poblogaeth. O ddiwedd yr Ail Rhyfel Byd tan ddiwedd y Rhyfel Oer, rhannwyd Ewrop i ddwy brif blociau gwleidyddol ac economaidd: gwledydd Comiwnyddol yn Nwyrain Ewrop (efo'r eithriadau o Twrci a Groeg) a wledydd Cyfalafwr yn Orllewin Ewrop a Dde Ewrop. O gwmpas 1990, yn ddilyn cwymp Wal Berlin, chwalodd y floc Dwyreiniol.

[golygu] Daearyddiaeth Ewrop

Prif erthygl: Daearyddiaeth Ewrop

Yn daearyddol mae Ewrop yn rhan o'r ehangdir fwy gelwir yn Ewrasia. Mae'r cyfandir yn dechrau at Mynyddoedd yr Wral yn Rwsia, sy'n diffinio ffin dwyrain Ewrop â Asia. Nid yw'r ffin de-ddwyrain â Asia yn cael ei ddiffinio'n cyffredinol. Mwyaf cyffredin mae'r Afon Wral neu, fel arall, yr Afon Emba yn cael ei disgrifio fel ffiniau'r cyfandir yn yr ardal yma. Mae'r ffin yn parhau â'r Môr Caspian, ac yna'r Afon Araxes yn y Cawcasws, ac ymlaen i'r Môr Ddu; mae'r Bosporus, Môr y Marmara, ac y Dardanelles yn diweddu'r ffin Asiaidd. Mae Môr y Canoldir i'r dde yn gwahanu Ewrop o Affrica. Y Cefnfor Iwerydd yw'r ffin gorllewinol, ond mae Gwlad yr Ia, llawer pellach i ffwrdd na'r pwyntiau agosaf o Affrica ac Asia, fel arfer yn cael ei cynnwys yn Ewrop.

[golygu] Gwledydd Ewrop

[golygu] Gwladwriaethau annibynnol

Ystyrir y gwladwriaethau annibynnol canlynol i fod yn Ewrop:

¹ Nid yw Armenia a Cyprus yn rhan o Ewrop yn ddaearyddol, ond gellir eu ystyried yn Ewropeaidd yn diwylliannol.
² Mae gan Azerbaijan and Georgia tir yn Ewrop i'r gogledd o frig y Cawcasws a'r Afon Kura.
³ Lleolir rhai rhannau o Ffrainc tu fas i Ewrop (megis Guadeloupe, Martinique, Guyane Ffrengig a Réunion).
⁴ Mae gan Rwsia a Kazakstan tir yn Ewrop i'r gorllewin o Mynyddoedd yr Wral ac yr Afonydd Wral ac Emba.
⁵ Mae enw'r wlad yma yn dadl ryngwladol.
⁶ Mae gan yr Iseldiroedd dwy endid tu fas i Ewrop (Aruba ac Antilles yr Iseldiroedd, yn y Caribi).
⁷ Lleolir Ynysoedd Madeira Portiwgal yng ngogledd y Cefnfor Iwerydd yn agos i tir mawr Affrica.
⁸ Lleolir Ynysoedd Dedwydd Sbaen yng ngogledd y Cefnfor Iwerydd; lleolir plazas de soberanía (allglofannau) ar tir mawr Affrica.
⁹ Mae gan Twrci tir yn Ewrop i'r gorllewin a'r gogledd o'r Bosporus a'r Dardanelles.

[golygu] Tabl o wledydd, tiriogaethau a rhanbarthau Ewrop

Enw tiriogaeth, efo baner	Arwynebedd (km²)	Poblogaeth (1 Gorffennaf 2002 amcan.)	Dwysedd poblogaeth (per km²)	Prifddinas
Dwyrain Ewrop:
Belarus	207,600	10,335,382	49.8	Minsk
Bwlgaria	110,910	7,621,337	68.7	Sofia
Hwngari	93,030	10,075,034	108.3	Budapest
Moldova	33,843	4,434,547	131.0	Chisinau
Gwlad Pwyl	312,685	38,625,478	123.5	Warsaw
România	238,391	21,698,181	91.0	Bucharest
Rwsia	3,960,000	106,037,143	26.8	Moscow
Slofacia	48,845	5,422,366	111.0	Bratislava
Gweriniaeth Tsiec	78,866	10,256,760	130.1	Prag
Wcráin	603,700	48,396,470	80.2	Kyiv
Gogledd Ewrop:
Denmarc	43,094	5,368,854	124.6	Copenhagen
Deyrnas Unedig	244,820	59,778,002	244.2	Llundain
Estonia	45,226	1,415,681	31.3	Tallinn
Ynysoedd Ffaroe (Denmarc)	1,399	46,011	32.9	Tórshavn
Y Ffindir	337,030	5,183,545	15.4	Helsinki
Ynys y Garn	78	64,587	828.0	St Peter Port
Gwlad yr Iâ	103,000	279,384	2.7	Reykjavík
Iwerddon	70,280	3,883,159	55.3	Dulyn
Jersey	116	89,775	773.9	Saint Helier
Latfia	64,589	2,366,515	36.6	Riga
Lithuania	65,200	3,601,138	55.2	Vilnius
Norwy	324,220	4,525,116	14.0	Oslo
Ynysoedd Svalbard a Jan Mayen (Norwy)	62,049	2,868	0.046	Longyearbyen
Sweden	449,964	8,876,744	19.7	Stockholm
Ynys Manaw	572	73,873	129.1	Douglas
De Ewrop:
Albania	28,748	3,544,841	123.3	Tirana
Andorra	468	68,403	146.2	Andorra la Vella
Bosna-Hercegovina	51,129	3,964,388	77.5	Sarajevo
Croatia	56,542	4,390,751	77.7	Zagreb
Yr Eidal	301,230	57,715,625	191.6	Rhufain
Dinas y Fatican	0.44	900	2,045.5	Dinas y Fatican
Gibralter (DU)	5.9	27,714	4,697.3	Gibraltar
Groeg	131,940	10,645,343	80.7	Athen
Cyn-weriniaeth Iwgoslafaidd Macedonia	25,333	2,054,800	81.1	Skopje
Malta	316	397,499	1,257.9	Valletta
Montenegro	13,812	616,258	48.7	Valletta
Portiwgal	91,568	10,084,245	110.1	Lisbon
San Marino	61	27,730	454.6	San Marino
Sbaen	498,506	40,077,100	80.4	Madrid
Serbia	88,361	9,598,000	96.7	Beograd
Slofenia	20,273	1,932,917	95.3	Ljubljana
Gorllewin Ewrop:
Yr Almaen	357,021	83,251,851	233.2	Berlin
Awstria	83,858	8,169,929	97.4	Fienna
Gwlad Belg	30,510	10,274,595	336.8	Brwsel
Ffrainc	547,030	59,765,983	109.3	Paris
Yr Iseldiroedd	41,526	16,318,199	393.0	Amsterdam, Den Haag
Liechtenstein	160	32,842	205.3	Vaduz
Lwcsembwrg	2,586	448,569	173.5	Lwcsembwrg
Monaco	1.95	31,987	16,403.6	Monaco
Y Swistir	41,290	7,301,994	176.8	Bern
Gorllewin Asia:
Armenia	29,800	—	—	Yerevan
Azerbaijan	39,730	4,198,491	105.7	Baku
Cyprus	5,995	780,133	130.1	Nicosia (Lefkosa)
Georgia	49,240	2,447,176	49.7	Tbilisi
Twrci	724,378	71,044,932	453.1	Ankara
Canolbarth Asia:
Kazakstan	370,373	1,285,174	3.4	Astana
Cyfanswm	10,431,299	709,022,061	68.0

[golygu] Gwelwch hefyd

Cyfandiroedd y Ddaear

Affrica-Ewrasia			Yr Amerig			Ewrasia


Affrica	Antarctica	Asia		Ewrop	Gogledd America		De America	Oceania

Uwchgyfandiroedd daearegol : Gondwana · Lawrasia · Pangaea · Pannotia · Rodinia · Colwmbia · Kenorland · Ur · Vaalbara

Rhanbarthau'r Ddaear
	Yr Affrig	Canolbarth · De · Dwyrain · Gogledd · Gorllewin
	Yr Amerig	Y Caribî · Canolbarth · De · Gogledd · Lladin
	Asia	Canolbarth · De · De Ddwyrain · De Orllewin · Dwyrain · Gogledd
	Ewrop	Canolbarth · De · Dwyrain · Gogledd · Gorllewin
	Oceania	Awstralia · Melanesia · Micronesia · Polynesia · Seland Newydd

	Y Pegynau	Yr Arctig · Yr Antarctig
	Cefnforoedd	Arctig · De · India · Iwerydd · Tawel