Rimska imena
From Wikipedia
Rimski patriciji su, po tradiciji koja je poticala od Etruraca, obično imali ime koje se sastojalo od tri dela (tria nomina): praenomen (lično ime), nomen gentile ili gentilicium (ime roda, odnosno gensa) te cognomen (porodično ime, tj. ime jedne od porodica koje su činile jedan gens). Ponekad je dodavan i još jedan cognomen, koji se nazivao agnomen. Muškarac koji bi bio posvojen takođe je modifikovao svoje ime da bi pokazao povezanost sa svojom novom porodicom. Kod ženskih imena postojalo je nekoliko razlika.
Sadržaj/Садржај |
[edit] Istorija
U doba rimskog kraljevstva građani su najverovatnije imali samo jedno ime. Kako je Rim rastao i širio se na nove teritorije sa sve više stanovnika, počelo se upotrebljavati porodično ime. Već u početnom razdoblju rimske republike svaki građanin je imao dva imena: lično ime (praenomen) i genitivski oblik imena oca porodice (pater familias), koji se ustalio kao nasledni nomen. Ovo je značajno iz nekoliko razloga. Prvo, ta je praksa bila jedinstvena među indoevropskim jezicima tog doba i pokazuje da je društvo uznapredovalo do takvog stupnja da mu je bila potrebna nomenklatura od dva imena. Drugo, temeljni element imena (nomena) nije bilo lično ime pojedinca, već nasleđeno ime roda. To je verovatno razlog zašto je u Rimu postojao samo ograničeni i vrlo mali broj ličnih imena koja su bila u upotrebi.
Tokom kasnijeg republikanskog perioda, kako je rasla važnost roda i kako su se uvećavale razlike između pojedinih porodica u okviru istog roda, dodat je i treći element. Uobičajeni sistem imena koji su rimski patriciji koristili, a koji je poznat pod nazivom tria nomima, sastojao se od tri dela: praenomen, nomen i cognomen.
Praenomen otprilike odgovara današnjem ličnom imenu pojedinca. To je bilo ime koje se detetu davalo devetog dana po rođenju. U poređenju s ostalim društvima, Rimljani su koristili veoma ograničen broj ovih ličnih imena: većina ljudi nosila je jedno od imena sa popisa na kome se nalazilo manje od 40 imena, a i taj je broj do pozne republike smanjen na 18. Neki rodovi (gentes) upotrebljavali su samo nekoliko od ovih ličnih imena, a s druge strane, neka od ličnih imena bila su karakteristična samo za određene rodove. Pater familias je često deci davao vlastito ime, bilo u muškom bilo u ženskom obliku (Lucius ili Lucia). Većina ličnih imena pripadaju o-deklinaciji s nominativom na -us (za muškarce), odnosno a-deklinaciji s nominativom na -a (za žene).
Iako ovaj sistem od tri imena potiče iz ranog perioda rimske istorije (druga polovina 5. veka st. e.), on je veoma polako ulazio u opštu upotrebu, te se na zvaničnim dokumentima nalazi tek od kraja 2. veka st. e., a opšteprihvaćen postaje tek u doba Kornelija Sule (prva polovina 1. veka st. e.). Plebejske porodice su još sporije prihvatale ovaj sistem, a prvi primer njegove upotrebe kod plebejaca potiče iz oko 125. godine st. e.
[edit] Praenomen
- Vidi takođe: Praenomen
Ovo lično ime, osim u komunikaciji među prijateljima ili u okviru porodice, nije imalo veliku važnost i retko se koristilo samostalno. Poznato je relativno malo ličnih imena iz razdoblja Rimske republike i Rimskog carstva. Mnoga lična imena koja su upotrebljavali muškarci obično su se pisala skraćeno. Među češćim takvim skraćenicama jesu: Apije (Appius = Ap.), Aul ili Aulo (Aulus = A.), Flavije (Flavius = Fl.), Gaj (Gaius = C.), Gnej (Gnaeus = Cn.), Decim (Decimus = D.), Lucije (Lucius = L.), Manije (Manius M'.), Marko (Marcus = M.), Publije (Publius = P.), Kvint (Quintus = Q.), Servije (Servius = Ser.), Sekst (Sextus = Sex.), Spurije (Spurius = Sp.), Tit (Titus = T.), Tiberije (Tiberius = Ti.).
Imena Primus, Secundus, Tertius, Quartus, Quintus, Sextus, Septimus, Octavius, Nonius i Decimus doslovno znače, redom, "prvi", "drugi", "treći", "četvrti", "peti", šesti", "sedmi", "osmi", "deveti" i "deseti", a prvobitno su ih roditelji davali sinovima po redu po kojem su se rađali. Kasnije je, međutim, red po kojem su se dečaci rađali izgubio značaj: npr. Sekst Pompej nije bio šesti sin svojih roditelja. Jedno od mogućih objašnjenja jeste da su se ova "numerička" imena počela davati sinovima u zavisnosti od toga u kojem su mesecu bili rođeni. Drugo objašnjenje je da su roditelji smatrali ova imena eufoničnim, pa ime Decimus više nije moralo da se daje desetorođenom sinu ili onome rođenom u decembru, već su to postala uobičajena imena.
[edit] Nomen gentile ili gentilicium
- Vidi takođe: Nomen
Drugo ime (nomen gentile) je ime roda (gens, skup više porodica), u muškom obliku za muškarce. Prvobitni rodovi su poticali od porodica koje su se naselile u Rimu. Oni su se postepeno razvili u prave "klanove", koji su pokrivali određene geografske oblasti. Kako se područje Rima širilo, rastao je i broj rodova, od koji neki nisu poticali od prvobitnih stanovnika Rima. Neki su dobili etrurska imena, neki su nazvani po lokalnim latinskim plemenima, a neki po geografskim toponimima kao što su reke. Među poznatim imenima roda su mnoga od znamenitih imena antičkog Rima, kao što su Emilije (Aemilius), Klaudije (Claudius), Kornelije (Cornelius), Domicije (Domitius), Julije (Iulius), Pompej (Pompeius), Antonije (Antonius) i Valerije (Valerius).
[edit] Cognomen
- Vidi takođe: Cognomen
Treće ime (cognomen) uvedeno je u upotrebu prvobitno kao nadimak ili lično ime zarad ralikovanja pojedinaca u okviru istog roda (gens). Cognomen se u zvaničnim dokumentima ne nalazi sve do oko 100. godine st. e. Tokom rimske republike i carstva cognomen se nasleđivao od oca na sina i služio je za razlikovanje pojedinih porodica u okviru istog roda. Cognomen je često biran na osnovu nekih fizičkih karakteristika ili osobina ličnosti, što je ponekad imalo i ironični rezultat: cognomen Julija Cezara doslovno je značio "kosmat" premda je on sam bio proćelav, dok je Tacitov cognomen značio "ćutljiv" iako je on sam bio poznati retor.
[edit] Agnomen
Kada bi se dodao drugi cognomen, nazvan agnomen, mogla se napraviti razlika i u okviru jedne porodice. Neki od ovih agnomena su se nasleđivali baš kao i cognomen, čime se zasnivala posebna grana jedne porodice. Međutim, većina se upotrebljavala kao nadimak. Neki su primeri: Afrikanac ili Afrički (Africanus), Azijatik ili Azijski (Asiaticus), Avgust (Augustus, za careve), Britanik ili Britanski (Britannicus), Kaligula (Caligula), Germanik ili Germanski (Germanicus) te naravno Imperator.
[edit] Posvojenje
Kada bio rimski muškarac bio posvojen u novu porodicu (što se događalo često zbog toga što je većina porodica imala malo dece), on bi preuzimao puno ime svog posvojenog oca, dakle očuha, kome bi zatim pridodao cognomen koji je označavo njegovu rođenu porodicu. Na primer:
- Publije Kornelije Scipion Emilijan Afrikanac (Publius Cornelius Scipio Aemilianus Africanus), rođeni sin Lucija Emilija Paula Makedonskog (Lucius Aemilius Paullus Macedonicus), posvojen je u porodicu Kornelija Scipiona (Cornelius Scipio);
- Mamerko Emilije Lepid Livijan (Mamercus Aemilius Lepidus Livianus, prvak senata u 1. veku st. e.), rođen kao sin nekog Livija, posvojen je u porodicu Emilija Lepida.
[edit] Strana imena
Kako je Rim osvajao nove teritorije van Italije uvođena su mnoga strana imena. Otpušteni vojnici pomoćnih trupa i drugi stranci koji su dobijali rimska građanska prava mogli su da nastave, a mnogi su i nastavili, da koriste delove svojih prvobitnih imena. Ovde se navode neki primeri stranih imena, od kojih su neka grčkog porekla, dok druga potiču iz područja koja su došla pod rimsku vlast ili rimski uticaj. Otpušteni vojnici pomoćnih trupa koji su dobili rimska građanska prava često su usvajali imena svojih zapovednika, kome su kao cognomen dodavali svoje ime koje su dobili na rođenju.
Primeri stranih imena: Amandion (Amandio), Antigon (Antigonus), Antioh (Antiochus), Ancije (Antius), Apolonije (Apollonius), Aptor (Apthorus), Armen (Armenus), Artemidor (Artemidorus), Autobul (Autobulus), Brokho (Brocchus), Bukcion (Buccio), Cecina (Caecina), Hilon (Chilo), Kosmo (Cosmus), Diodot (Diodotus), Dioges (Dioges), Diotim (Diotimus), Epicid (Epicydes), Fundan (Fundanus), Glikon (Glycon), Herklid (Herclides), Hicezije (Hicesius), Isidor (Isidorus), Mikon (Micon), Mitridat (Mithridates), Narcis (Narcissus), Nikandar (Nicander), Nikija (Nicia), Nikotel (Nicoteles), Ortro (Orthrus), Peta (Paetas), Parmenion (Parmenion), Filadelf (Philadelphus), Plokam (Plocamus), Piram (Pyramus), Pition (Pythion), Sofro (Sophrus), Soterid (Soterides), Tarauta (Tarautas), Talamo (Thalamus), Teodor (Theodorus), Teodot (Theodotus), Trofim (Trophimus), Vas (Vassus), Vespilon (Vespillo).
[edit] Ženska imena
Na natpisima nalazimo dokaze da su u najstarijem periodu rimske istorije postojale ženske verzije ličnih imena (praenomina) te da su se ženska imena verovatno sastojala od ličnog imena, imena roda (nomen gentile) i patronimske oznake, dakle oznake očevog imena. Međutim, počev od istorijski osvedočenog razdoblja rimske republike žene više nisu imale lična imena, već su zvanično oslovljavane samo po ženskom obliku imena roda njihovog oca. Ukoliko je bilo potrebno neko dodatno označavanje ženske osobe, dodavao se genitivski oblik cognomena njenog oca ili, nakon udaje, njenog muža. Tako Ciceron pominje neku "Aniju Publiju, kćerku senatora Anija" (Annia Publia, Anni senatoris filia). Ukoliko je bilo samo dve kćerke, one su se međusobno mogle razlikovati nadimcima maior ("starija") i minor ("mlađa"). Kćerke Marka Antonija bile su poznate kao Antonia maior (baka cara Nerona) i Antonia minor (majka cara Klaudija). Ukoliko je u porodici bilo više od dve kćerke, one su se razlikovale rednim brojevima: Cornelia Quinta bila bi peta kćerka nekog Kornelija. Do vremena pozne republike i žene su počele dobijati ženski oblik cognomena svojih očeva, na primer Cecilija Metela Krasova (Caecilia Metella Crassi), kćerka Kvinta Cecilija Metela i žena Publija Licinija Krasa. Ovaj ženski oblik cognomena često je imao deminutivski oblik: na primer, Avgustova žena Livija Druzila bila je kćerka Marka Livija Druza. Ima i primera da je nečija kćerka dobila ime po svojoj majci.
[edit] Drugi elementi i primeri
U početku su lično ime (praenomen) i ime roda (nomen gentile) činili puno ime jednog Rimljanina, kome je dodavan neki patronimik, dakle oznaka očevog imena. Patronimik (patronimicus) se sastojao od latinske reči filius ("sin", skraćeno f.), kojoj je prethodila skraćenica očevog ličnog imena, koja se čitala kao genitiv. Na primer, pisalo bi se M. Antonius M. f. (= Marci filius), što znači: "Marko Antonije, sin Marka". Takođe, ponekad se dodavao i patronimik koji je označavao dedu, pa se onda koristila reč nepos ("unuk", skraćeno n.).
[edit] Tribe
Do razdoblja srednje republike posle patronimika dodavala se i oznaka tribe u koju je čovek bio upisan, ali se ne zna kada je to postalo zvaničnim delom imena. Triba nije označavala nikakvo zajedničko krvno srodstvo ili poreklo. Tribe su zapravo označavale različite geografske lokacije, i građanin je upisivan u onu tribu na čijem je području živeo. Triba je činila jedan od temeljnih elemenata rimskog građanskog prava, jer je glasanje u nekim vrstama rimskih skupština bilo organizovano po tribama. Sa širenjem rimske vlasti na Sredozemlju uvećao se i broj triba.
[edit] Primer punog imena
Marcus Aurelius Marci f. Quinti n. tribu Galeria Antoninus Pius, domo Caesaraugusta
- prevodimo kao:
Marko Aurelije sin Markov unuk Kvintov iz tribe Galerija Antonin Pije iz grada Cezarauguste.
Elementi imena su:
- lično ime (praenomen): Marko (Marcus);
- ime roda (nomen gentile): Aurelije (Aurelius) – pripadnik aurelijevskog roda, (gens Aurelia);
- patronimik (patronimicus): sin Markov (Marci filius);
- deda: unuk Kvintov (Quinti nepos);
- triba: Galerija (Galeria) – triba iz područja Cezarauguste u Hispaniji;
- cognomen: Antonin (Antoninus) – porodica Antonina;
- agnomen: Pije (Pius) – možda stečeno zbog njegove pobožnosti, a možda nasleđeno;
- grad: Caesaraugusta (danas Saragossa ili Zaragoza u Španiji).
U svakodnevnoj upotrebi ljudi su se jedan drugom obraćali ili kombinacijom ličnog imena i imena roda ili, što je bilo još uobičajenije, samo cognomenom. Na primer, Marko Livije Druz (Marcus Livius Drusus) u svakodnevnoj bi komunikaciji bio jednostavno "Marko Livije" 'ili samo "Druz". Julija Marcijana (Iulia Marciana) bila bi samo "Julija". To je modernim ispitivačima stvorilo dosta problema, jer u mnogim slučajevima više ne znamo savremeni kontekst iz koga bi bilo lako zaključiti šta se tačno odnosi na koju osobu.
[edit] Razvoj ličnog imena
U antičkom Rimu ime nekog pojedinca nije bilo statično, već se često menjalo da bi odslikalo novi društveni status te osobe. Na primer, zvanično ime prvog rimskog cara, Avgusta, imalo je ovakav razvoj:
- 63. st. e. Avgust je rođen: Gaius Octavius Gaii filius ("Gaj Oktavije, sin Gajev");
- 44. st. e. Julije Cezar umire i testamentom posvaja Gaja Oktavija: Gaius Iulius Gaii filius Caesar Octavianus ("Gaj Julije sin Gajev Cezar Oktavijan");
- 42. st. e. Julije Cezar je deifikovan: Gaius Iulius Divi filius Caesar Octavianus ("Gaj Julije sin Božanskoga Cezar Oktavijan");
- 31. st. e. Avgusta vojska proglašava za imperatora: Imperator Gaius Iulius Divi filius Caesar Octavianus ("Imperator Gaj Julije sin Božanskoga Cezar Oktavijan");
- 27. st. e. Rimski senat dodeljuje mu zvanje Avgusta, pa njegovo zvanično carsko ime glasi: Imperator Caesar Divi filius Augustus ("Imperator Cezar sin Božanskoga Avgust").
