Stáhta Dearvvašvuođageahčču
Wikipedias
Stáhta Dearvvašvuođageahčču lea Norgga sosiál- ja dearvvašvuođageahču bajimus geahččoeiseváldi, ja lea Dearvvašvuođa- ja fuolahusdepartemeantta vuollásaš. Beaivválaččat gohčoduvvo ”Dearvvašvuođageahččun”.
[edit] Dearvvašvuođa- ja sosiálbálvalusaid stáhtalaš bearráigeahčču
Dearvvašvuođa- ja sosiálbálvalusaid stáhtalaš bearráigeahču doaibma Norggas lea fuolahit ahte lágat ja njuolggadusat čuvvojuvvojit. Norggas leat, nugo ollu eará riikkain ge, ollu lágat ja njuolggadusat sosiál- ja dearvvašvuođabálvalusaid hárrái,
- main leat gáibádusat das makkár bálvalusaid álbmogii galgá fállat
- main leat gáibádusat bálvalusaid kvalitehta hárrái
- mat regulerejit dearvvašvuođabargiid doaimma stáhtalaš fidnoautorisašuvnna bokte
- mat addet sosiála- ja dearvvašvuođabálvalusaid geavaheddjiide vuoigatvuođaid, ee. divššohasvuoigatvuođalága olis.
Bearráigeahčču guoská buot láhkaregulerejuvvon bálvalusaide, ležžet dat dál stáhtalaš dearvvašvuođadoaimmahagaid (maiddái buohcciviesuid), suohkaniid, priváhta fitnodagaid dahje iešheanalis doaibmi dearvvašvuođabargiid olis. Stáhta Dearvvašvuođageahčču lea iešheanalis doaibma man riikka politihkalaš stivrejupmi ii váikkut, ja vuoruha ieš buori muddui guđiid bálvalusaid ja surggiid áigu bearráigeahččat. Dán vuoruha earret eará dieđuid vuođul riskka ja váilevuođaid vára birra.
Bearráigeahččanválddi vuollái gullá ee. ahte
- álbmoga dárbbut sosiál- ja dearvvašvuođabálvalusaide vuhtii váldojuvvojit
- bálvalusat doaimmahuvvojit fágalaččat bealuštahtti vuogi mielde
- eastadit váilevuođaid bálvalusaid fálaldagain
- ahte resurssat geavahuvvojit dohkálaš ja beaktilis vugiid mielde
[edit] Dearvvašvuođageahču bargovuogit
[edit] Doaibmageahčču
Doaibmageahčču lea geahčču mas lea bajit dási perspektiiva, ja doaimmahuvvo dainna lágiin ahte geahččočalmmiiguin háhká, systemáhtisere ja dulko dieđuid sosiál- ja dearvvašvuođabálvalusaid birra. Diekkár dieđut leat vuođđun árvvoštallat dárbbuid kvalitehta ja dárbbuid deavdima.
[edit] Plánejuvvon geahčču iešguđet doaimmain
Ovttaskas doaimmaid (suohkaniid, buhcciidsiiddaid, buohcciviesuid) bearráigeahčus geavahuvvojit vuogádatrevišuvnnat mat leat riikkaidgaskasaš dohkkehuvvon metodihka mielde hábmejuvvon. Doaimmat guorahallojuvvojit dokumenttaid guorahallamiin, jearahallamiid, geahčademiid ja iskkademiid bokte. Geahččoraporttas muitaluvvo guđet váilevuođat doaimmas leat, dahje gokko lágat ja njuolggadusat eai čuvvojuvvo. Geahččoeiseváldi čuovvu ášši dasságo eaiggádat ja jođiheaddjit leat njulgen dili.
Juohke jagi nammada Stáhta Dearvvašvuođageahčču guokte, golbma dahje njeallje suorggi main galgá čađahuvvot riikkaviidosaš bearráigeahčču, mas Fylkka dearvvašvuođageahčču ja Fylkkamánni čađaheaba ovttaskas geahčuid oktasaš bagadusa mielde. Goabbáge dáin riikkaviidosaš geahčuin ráhkada sierra čoahkkáigeassoraportta.
Rogalándda dearvvašvuođageahčču bearráigeahččá dearvvašvuođadilálašvuođaid petroleumdoaimmas, ja ovttasbargá Petroleumgeahčuin ja earáiguin dán hárrái.
[edit] Ovttaskasáššit bálvalusaid váilevuođaid hárrái
Fylkka dearvvašvuođageahčču oažžu máŋgga sajis dieđuid vejolaš bálvalusrihkkumiid birra (divššohasain, lagas olbmuin, bargoaddiin, polesiin, mediain). Jahkásaččat iskojuvvojit sullii 2000 ášši čielggadan dihte leat go lágat dahje njuolggadusat rihkkojuvvon.
Jus gávnnahuvvojit rihkkumat, de sáhttá Stáhta Dearvvašvuođageahčču bidjat gáibádusaid doibmii, omd. gáibidit ahte dilli njulgejuvvo, dahje sáhttet leat reakšuvnnat dearvvašvuođabarggid vuostá geain lea autorisašuvdna. Reakšuvdna sáhttá leat várrehus, dahje ahte dearvvašvuođabargi massá lobi čállit divššohasaide dihto dálkasiid dahje massá fidnoautorisašuvnna. Juohke jagi masset sullii 50 dearvvašvuođabargi autorisašuvnna (doaibmalobi). Eatnasat leat buohccidivššárat. Norggas lea sullii 300 000 dearvvašvuođabargis autorisašuvdna. Váldo sivat dasa go masset autorisašuvnna lea gárihuhttinmirkkuid boasttogeavaheapmi dahje seksuálalaš dagut divššohasaid vuostá.
[edit] Dieđiheamit dáhpáhusaid birra mat leat dagahan dahje livčče sáhttán dagahit mearkkašahtti persovdnavahágiid
Stáhta Dearvvašvuođageahčču doaimmaha Dieđihanguovddáža, mii vuostáváldá dieđáhusaid dáhpáhusaid birra spesialistadearvvašvuođabálvalusas, mat leat dagahan dahje livčče sáhttán dagahit mearkkašahtti persovdnavahágiid. Buohcciviesuin ja eará spesialistadearvvašvuođabálvalusain lea láhkamearriduvvon geatnegasvuohta dieđihit diekkár dáhpáhusaid. Dieđihemiid statistihkka gávdno Dieđihanguovddáža jahkeraporttas, man Stáhta Dearvvašvuođageahčču almmuha.
[edit] Váidimat bálvalusaid hárrái ja go vuoigatvuođat eai leat ollašuhttojuvvon.
Divššohasvuoigatvuođaláhka addá álbmogii ollu vuoigatvuođaid dearvvašvuođabálvalusaid hárrái. Láhka addá vuoigatvuođa oažžut dárbbašlaš dearvvašvuođaveahki, spesialistadoaktára árvvošteami 30 beaivvi sisa, vuoigatvuođa válljet buohcciviesu, oaidnit ja divvut pasieantajournála, mielváikkuheami ja vuoigatvuođa dieđuid oažžut. Doppe leat maiddái mearrádusat mánáid vuoigatvuođaid birra, dearvvašvuođaveahki mieđiheami birra ja oktagaslaš plána birra sidjiide geat dárbbašit máŋggaid dearvvašvuođabálvalusaid. Juohke jagi bohtet 500 – 1000 diekkár váidima. Fylkkaid dearvvašvuođageahčut gieđahallet váidimiid.
Sosiálbálvalusláhka sisttisdoallá suohkaniid geatnegasvuođa addit álbmogii bálvalusaid, earret eará dieđuid, rávvagiid ja neavvagiid mat sáhttet leat mielde čoavdime dahje eastadeame sosiála váttisvuođaid. Láhka sisttisdoallá maid suohkaniid geatnegasvuođa addit geavatlaš veahki ja oahpu sidjiide geain lea erenoamáš veahkkedárbu buozanvuođa, doaimmashehttejumi, agi dahje eará sivaid geažil, helpendoaimmaid ja bálkká olbmuide ja bearrašiidda, saji ásahusas dahje ásodagas gos lea birrajándora fuolahus ja ásodaga heađálaččaide. Fylkkamánni gieđahallá váidimiid dáid bálvalusaid hárrái. Jahkásaččat bohtet 5000 – 7000 dákkár váidima.
[edit] Gávnnaheamit ja geahččodoaimma vásáhusat
Geahččoeiseválddit barget aktiivvalaččat dan ovdii ahte doaimmat mat fállet dearvvašvuođa- ja sosiálbálvalusaid geavahivčče geahččoraporttaid, ovttaskas áššiid mearrádusaid, boasttovuođaid dieđihemiid ja Stáhta Dearvvašvuođageahču čállosiid diehtogáldun stivrenvuogádagaid ovddideami ja bálvalusa kvalitehta buorideami barggus. Gávnnaheamit ja geahččodoaimma vásáhusat, eará dieđut ja geahččovuogit leat almmolaš dieđut.
[edit] Ovttasbargu earáiguin
Stáhta Dearvvašvuođageahčču ovttasbargá eará geahččoeiseválddiiguin sullasaš surggiin, erenoamážit Petroleumgeahčuin, Mánáid- ja ovttadássásašvuođa-depertementtain ja fylkkamánniiguin (mánáidsuodjalusa geahču hárrái), ja HMS-geahčuiguin (Bárgobearráigeahčuin, Stáhta nuoskkidanbearráigeahčuin, Servodatsihkarvuođa ja dustehusa direktoráhtain) Stáhta Dearvvašvuođageahčus lea lagas ovttasbargu Sosiál- ja dearvvašvuođadirektoráhtain, Natiovnnalaš álbmotdearvvašvuođainstituhtain, Stáhta dálkkasdoaimmahagain ja eará ásahusaiguin stáhtalaš sosiála- ja dearvvašvuođahálddašeamis.
[edit] Organisašuvdna
Bearráigeahččaneiseválddit leat Stáhta Dearvvašvuođageahčču, Fylkka dearvvašvuođagahčču ja Fylkkamánni.
Stáhta Dearvvašvuođageahčču lea bajimus, nationála bearráigeahččoeoseváldi. Stáhta Dearvvašvuođageahčus lea sullii 85 bargi, sis leat su. 25 juristta, su. 20 doaktára, 10 -15 eará dearvvašvuođabargi go doaktárat, 5 – 10 sosiálfágalaš oahppan olbmo ja birrasii 10 servodatdiehtti. Jahkebušeahtta lea su. 65 mill. kr. Stáhta Dearvvašvuođageahču organiseremis lea jođihangoddi (dearvvašvuođadirektevra Lars E. Hansen, sadjásaš dir. Geir Sverre Braut ja diehtojuohkinhoavda Nina Vedholm) ja golbma ossodaga: geahččoáššiid ossodat, plánejuvvon geahčuid ossodat ja oktasašbálvalusaid ossodat.
Fylkkadásis doaimmahit bearráigeahču Fylkka dearvvašvuođageahčču (dearvvašvuođabálvalusaid ja dearvvašvuođabargiid hárrái) ja Fyklkamánni (sosiálbálvalusaid hárrái).
[edit] Historjá
Dearvvašvuođageahču álgu lea Det Norske Sundhedskollegiet ásaheapmi jagis 1809. Medicinaldirektevraámmát ásahuvvui 1875:s ja Medicinaldirektoratet 1891:s. Ođđa áiggi Dearvvašvuođadirektoráhtta ásahuvvui 1945:s (formáliserejuvvon easkka 1948:s) ja ovttastahtii fágadirektoráhta ja departemeantaossodagaid (stáhtaráđi čállingotti) doaimmaid. Nu oaččui direktoráhtta nana sajádaga dearvvašvuođabálvalusa ovddideamis.
1983:s sirrejuvvui Dearvvašvuođadirektoráhtta departemeanttas. Direktoráhtta ja dearvvašvuođadirektevraámmát ožžo dalle gáržžit doaibmaviidodaga. Ráđđehus árvalii 1992:s heaittihit Dearvvašvuođadirektoráhta ja ásahit golbma gelbbolašvuođaguovddáža mat galge doaimmaid váldit badjelasáset. Stuoradiggii ii čuovvolan evtttohusa, muhto mearridii ahte Dearvvašvuođadirektoráhtta galgá nuppástuhttojuvvot Stáhta Dearvvašvuođageahččun. Stuoradiggi deattuhii erenoamážit geahččodoaimmaid ja riektesihkarvuođabarggu dearvvašvuođabálvalusas.
2002 rájes sirrejuvvojedje direktoráhttadoaimmat eret ja sirdojuvvojedje ođđa Sosiál- ja dearvvašvuođadirektoráhttii. Stáhta Dearvvašvuođageahčču šattai dasto čielga bearráigeahččoásahussan. Earret eará ii leat njuolggadusovddideapmi šat geahččoválddi vuolde, nugo lea eanas eará geahčuin.
Fylkkadoaktárat leat ođđajagemánu 1. beaivvi 2003 rájes fylkkamánneámmáhiid vuollásaččat, muhto geahččoáššiin doaibmá geahččováldi ”Finnmárkku Dearvvašvuođageahččun” jna. ja lea njuolga Stáhta Dearvvašvuođageahču vuollásaš.
Dearvvašvuođadirektevrrat:
- Karl Evang 1938-72 (1938-1945 lei namahus medisináladirektevra)
- Torbjørn Mork 1972-1992
- Anne Alvik 1992-2000
- Lars E Hanssen 2001 rájes
[edit] Liŋkkat earáide
- Stáhta Dearvvašvuođageahčču – Almmolaš ruovttusiidu
- Fylkkamánnit – Geaidnu almmolaš ruottusiidduide – vállje fylkka ja dasto sámileavgga
- Dearvvašvuođa- ja fuolahusdepartemeanta
- Sosiála- ja dearvvašvuođabálvalusaid njuolggadusat – vižžon dáppe: www.helsetilsynet.no (dárogillii)
- ja direktoráhtat Norggas – vižžon dáppe: norge.no (dárogillii)
