Czerwińsk nad Wisłą
Z Wikipedii
Współrzędne: 52°23'00" N 020°18'00" E
| Czerwińsk nad Wisłą | |||
|
|||
| Województwo | mazowieckie | ||
| Powiat | płoński | ||
| Gmina | Czerwińsk nad Wisłą | ||
| Powierzchnia | 5,47 km² | ||
| Położenie | 52° 23' N 20° 18' E |
||
| Populacja (2006) - liczba ludności |
1200 |
||
| Strefa numeracyjna (do 2005) |
24 | ||
| Kod pocztowy | 9-150 | ||
| Tablice rejestracyjne | WPN | ||
 Galeria zdjęć w Wikimedia Commons |
|||
| Strona internetowa wsi | |||
Czerwińsk nad Wisłą – wieś w Polsce położona w województwie mazowieckim, w powiecie płońskim, w gminie Czerwińsk nad Wisłą. W latach 1975-1998 miejscowość położona była w województwie płockim. Miejscowość jest siedzibą gminy Czerwińsk nad Wisłą. Liczba mieszkańców: 1200 (2002). Znajduje się tutaj niewielka przystań żeglugi śródlądowej na Wiśle.
Spis treści |
[edytuj] Historia
Historia Czerwińska przez stulecia nierozerwalnie jest związana z historią tutejszego klasztoru kanoników regularnych, powstałego w XII w. Pierwszy dokument wspominający o Czerwińsku, pochodzący z 1155 r., to bulla papieża Hadriana IV dotycząca właśnie klasztoru. Nie tylko jednak związek z klasztorem powodował rozkwit miejscowości – położona nad Wisłą, stanowiła ważny punkt na szlaku handlowym łączącym Pomorze z Mazowszem. Była też ważnym punktem obronnym podczas najazdów pruskich, jaćwieskich, litewskich. W lipcu 1410 roku wojska polskie Jagiełły przeprawiały się pod Czerwińskiem przez Wisłę by połączyć się z wojskami litewskimi i ruszyć na państwo zakonne. To jednak klasztor ściągał tutaj książąt mazowieckich, biskupów, to w klasztorze w 1419 r. toczono rokowania z posłami króla Eryka Pomorskiego. W lipcu 1422 r. Jagiełło kolejny raz będąc w Czerwińsku wydał tu jeden ze swych przywilejów dla stanu szlacheckiego. W XV w. odbywały się tutaj sejmy mazowieckie, a także synod diecezjalny.
Prawa miejskie Czerwińsk uzyskał w dwóch etapach, jako że osada podzielona była na dwie części – biskupią, wschodnią (gdzie biskupi płoccy posiadali dwór), i klasztorną, zachodnią. Część biskupia otrzymała prawa miejskie w 1373 r., zaś część klasztorna w 1582 r. (formalnie, bo z praw miejskich mieszkańcy części klasztornej faktycznie korzystali już wcześniej). W 1526 r., po Czerwińsk został wcielony do ziem Królestwa Polskiego.
Od XVII w., choć popularności przysparzał miejscowości znajdujący się w klasztorze obraz Matki Boskiej Czerwińskiej, uznany za cudowny w 1647 r., postępował proces marginalizacji opactwa, stopniowo tracił znaczenie również sam Czerwińsk, zresztą niekorzystający specjalnie na spławie zboża Wisłą i często nawiedzany przez pożary i powodzie. Z około pół tysiąca domów istniejących w XVI w. po potopie szwedzkim pozostała połowa, a w końcu XVIII w. istniało zaledwie 40 domów. Gdy w 1795 r. włączono Czerwińsk do Prus, zamieszkiwało go niespełna 300 osób, nie było też żadnej szkoły. Kilkanaście lat później, w dobie Księstwa Warszawskiego mieszkańców było już tylko 150. W 1815 r. Czerwińsk znalazł się w granicach Kongresówki, a w 1870 r. formalnie odebrano mu prawa miejskie.
[edytuj] Zespół klasztorny
[edytuj] Historia
Klasztor kanoników regularnych założony został w drugiej ćwierci XII w., a jego fundatorem był Aleksander z Malonne, biskup płocki w latach 1129-1156. Zapewne w fundacji uczestniczyli też książęta Bolesław Kędzierzawy i Henryk Sandomierski. Istnieje również podejrzenie, że w przygotowaniu fundacji mógł mieć udział Bolesław Krzywousty (wymieniony jest w przywileju Konrada Mazowieckiego z 1222 r., także Spominki sochaczewskie wymieniają jako datę fundacji rok 1124). Pochodzenie sprowadzonych tu kanoników regularnych nie jest ostatecznie rozsądzone – być może pochodzili oni z opactwa św. Idziego w Leodium. Najstarszy dokument poświadczający istnienie klasztoru pochodzi z 1155 r., jest to bulla protekcyjna papieża Hadriana IV wystawiona na prośbę tutejszego przeora Gwidona, w której papież objął opiekę na klasztorem i jego dobrami.
Kanonicy prowadzili działalność duszpasterską, a także charytatywną – w dokumentach z XIII w. wymieniany jest szpital przyklasztorny. Klasztor od początku dobrze uposażony prężnie się rozwijał pod względem ekonomicznym. Początkowo raczej nie podlegał żadnej kongregacji, jego przeor, a od końca XII w. opat podlegał faktycznie jedynie biskupowi płockiemu i zasiadał w płockiej kapitule katedralnej. W 1514 r. klasztor przyłączył się do kongregacji laterańskiej, co wynikało m.in. ze sporu, jaki toczył ówczesny opat Ambroży z biskupem Erazmem Ciołkiem na tle zarządzania podległymi parafiami (przyłączenie się do kongregacji laterańskiej oznaczało m.in. egzempcję, tj. wyjęcie klasztoru spod władzy miejscowego biskupa).
Klasztor pełnił ważne funkcje obronne, często bywali tu też dostojnicy kościelni i książęta mazowieccy. W 1361 r. przebywał tu Kazimierz Wielki. W lipcu 1410 r. Władysław Jagiełło po przeprawie przez Wisłę modlił się tu o powodzenie swej wyprawy przeciwko Krzyżakom, a po bitwie pod Grunwaldem ponoć ofiarował klasztorowi w podzięce swój hełm, który nosił w bitwie. W XV w. doszło też tutaj do wielu istotnych, wspomnianych wyżej wydarzeń politycznych (rokowania z królem Erykiem Pomorskim – 1419, przywilej czerwiński – 1422, sejmy mazowieckie.
XVI w. to początek okresu opatów komendatoryjnych, zajmujących się wyłącznie czerpaniem dochodów z dóbr opactwa. Pierwszym z nich był sekretarz królowej Bony Jan Lewicki, a wymienić tu można m.in. braci królewskich: Andrzeja Batorego, Karola Ferdynanda Wazę, Michała Poniatowskiego. Zjawisko to powodowało konflikty w zgromadzeniu, kilkakrotnie zakonnicy próbowali sprzeciwić się narzucaniu opatów, ale bezskutecznie – osiągnęli jedynie, że sprawami wewnętrznymi zgromadzenia miał kierować wyłącznie przeor i wydzielono dochód przypadający zgromadzeniu, a nie opatowi (stanowiący zaledwie ok. 1/5 całości dochodów opactwa). I choć popularności przysparzał klasztorowi uznany za cudowny obraz Matki Boskiej Czerwińskiej, często odwiedzany przez króla Jana Kazimierza, który uhonorował go składając tutaj chorągwie zdobyte na Kozakach, to postępował długotrwały proces marginalizacji opactwa.
Jego zwieńczeniem była kasata klasztoru, która miała miejsce w 1819 r. – decyzję tą podjął arcybiskup warszawski Franciszek Malczewski na dzień przed swoją śmiercią. Ostatni kanonik, pozostały tu dla obsługi parafii Onufry Barcikowski zmarł w 1833 r. Klasztor objęły norbertanki usunięte z Płocka. W 1902 r. i norbertanki odeszły z Czerwińska, w 1923 r. ich miejsce zajęli salezjanie, którzy podjęli się odbudowy zniszczonego przez okres niezamieszkania klasztoru.
[edytuj] Kościół
Kościół Zwiastowania Najświętszej Marii Panny, choć we właściwej swej bryle pochodzi z drugiej ćwierci XII w. i uznawany jest za bardzo cenny zabytek architektury romańskiej, w rzeczywistości nosi na sobie piętno wielu przebudów, które spowodowały dodanie mu cech gotyckich i barokowych i zatarcie nieco romańskiego charakteru.
Kościół zbudowany został z ciosów granitowych jako trójnawowa bazylika pozbawiona transeptu, z niewielkim prezbiterium. Od wschodu nawy boczne i prezbiterium zakończone były apsydami. Wnętrze nawy głównej nie posiadało stropu belkowego ani sklepienia – stropy miały być tylko w nawach bocznych. Nawa główna łączyła się z bocznymi poprzez półkoliste arkady, wsparte na ustawionych na zmianę kolumnach i filarach. Para arkad najbliższych prezbiterium była szersza i wyższa od pozostałych. Od zachodu kościół zwieńczono dwoma wieżami, czworokątnymi, posiadającymi biforia na trzech górnych kondygnacjach. Wewnątrz kościoła w przestrzeni między wieżami znajdowała się Empora.
Pierwsza poważniejsza przebudowa spotkała kościół po pożarze z 1328 r. Wydłużono wówczas prezbiterium ku zachodowi, w głąb kościoła, poprzez poprowadzenie ścian do wnętrza nawy i likwidację pierwszej pary międzynawowych arkad. Kolejne przebudowy gotyckie miały miejsce w początkach XV i na przełomie XV i XVI w. – dokonano wtedy gotyzacji wnętrza oraz przebudowano fasadę zachodnią, wznosząc m.in. kruchtę z gotyckim szczytem. W tym okresie również dokonywano przebudów kaplic w apsydach.
W pierwszej połowie XVII w., dokonano barokizacji wnętrza kościoła. Romańskie kolumny i filary międzynawowe obmurowano cegłą i otynkowano. Zbudowano nowy chór muzyczny (w miejsce empory) i dobudowano nową kruchtę niszcząc romański portal. Powiększono większość otworów okiennych, zaś nawy pokryto sklepieniem kolebkowym. W XVIII w. dobudowano do fasady zachodniej monumentalne skarpy. Gdy na początku XIX w. klasztor skasowano, kościół zachował się w niezłym stanie, pełnił cały czas funkcje parafialne. W II połowie XIX w. i na początku XX w. dokonano remontów wież – odnowiono romańskie biforia, położono na nowo dachy, a także podniesiono je odrobinę. Na początku XX w. restaurowano też resztę kościoła, pozyskując fundusze ze sprzedaży cegieł z rozebranego zrujnowanego zachodniego skrzydła klasztoru. Tuż przed I wojną światową Stefan Szyller dokonał częściowej rekonstrukcji portalu romańskiego, którego fragmenty wówczas odnaleziono – wymagało to podniesienia barokowego chóru muzycznego i przesklepienia przedsionka. Dalsze badania i prace przed i po wojnie pozwoliły odkryć i odnowić romańskie polichromie.
[edytuj] Portal
Portal romański znajdujący się w kruchcie (pierwotnie zaś w przedsionku otwartym) jest niezmiernie bogaty w dekoracje. Pochodzi z I połowy XII w., fachowcy podejrzewają włoski rodowód jego twórcy. W dużym stopniu (i nie w całości) został on zrekonstruowany na początku XX stulecia.
Najciekawsza jest dekoracja kapiteli kolumn w uskokach portalu: na lewym jest antyczny heros ujarzmiający smoki, na prawym zaś maska. Spośród archiwolt trzy są oryginalne: wewnętrzna z plecionką palmetową, środkowa z wałkiem spiralnym i zewnętrzna z wicią winorośli – najbardziej zewnętrzna archiwolta jest XX-wieczna. Istniejący portal nie posiada tympanonu i nadproża – wiemy jednak, że w nadprożu znajdował się rząd arkadek z figurami apostołów (zachowały się dwie, w lapidarium), zaś tympanon przedstawiał Chrystusa – na majestacie lub w scenie wniebowstąpienia. Dekorację ościeży (w drugim, zewnętrznym, obecnie pustym uskoku) stanowiły też prostokątne nisze z umieszczonymi w nich półpostaciami.
Odrzwia, które niegdyś znajdowały się w portalu, posiadały cenne okucia, znajdujące się dzisiaj na drzwiach w portalu południowym. Znajdowała się na nich kołatka czy antaba, wykonana w I poł. XII w. – była to odlana z brązu głowa lwa, której z pyska wystawała ludzka główka. W 1939 r. zrabował ją niemiecki profesor Dagobert Frey.
[edytuj] Freski
W południowej kaplicy świątyni znajdują się niezmiernie cenne elementy dekoracji malarskiej kościoła.
Na jej ścianie południowej znajdują się pochodzące prawdopodobnie z I poł. XIII w. niewielkie fragmenty monumentalnego malowidła przedstawiającego Sąd Ostateczny. Odkryte ono zostało ponad barokowym sklepieniem i przeniesione tutaj w latach 50. XX w.
Na ścianie wschodniej znajdują się malowidła nieco innego charakteru, o grubym konturze. W dwóch górnych rzędach znajdują się sceny z Genesis, co dało asumpt do przypuszczenia, iż freski te wykonał jakiś lokalny skryptor – mogą być one powiększeniem iluminacji ze zdobionego kodeksu Genesis pochodzącego z II połowy XII w., przechowywanego niegdyś w bogatej bibliotece klasztornej. W trzech dolnych rzędach w prostokątnych kwaterach przedstawionych jest kilka innych scen staro- i nowotestamentowych: historia Noego (budowa arki), ofiarowanie Izaaka przez Abrahama, a także przedstawienia śś. Piotra, Pawła i Szczepana.
Na tej samej ścianie odkryto również fragmenty malowidła gotyckiego, z XV w., które przeniesione zostały na ścianę północną. Przedstawiało ono najprawdopodobniej pietę. Poza tym przy oknach kaplicy znajdują się renesansowe ornamenty arabseskowe z I połowy XVI w., a na ścianie północnej kaplicy znajdują się malowidła XVII-wieczne przedstawiające mękę pańską.
Freski znaleźć możemy również w innych częściach kościoła. W kaplicy północnej znaleźć można resztki malowidła z XV w., w kaplicy klasztornej znajduje się przedstawienie św. Krzysztofa (również XV w.), zaś w głównej apsydzie kościelnej znajdują się malowidła z II ćwierci XVI w. przedstawiające 12 apostołów wiązane z Hansem Dürerem.
[edytuj] Ołtarz
Ołtarz główny wykonany został w Krakowie ok. 1630 r. W jego centrum znajduje się obraz Matki Boskiej Czerwińskiej, uważany za cudowny, namalowany w 1612 r. przez Łukasza z Łowicza.
[edytuj] Klasztor
Zabudowania klasztorne, przylegające do świątyni od południa, pochodzą z XV-XVI w., przebudowane zostały w XVII w. Z XV w. pochodzą plebania i dzwonnica (tzw. Brama Opata Kuli), wtedy też sklepiono gwieździście kaplicę (być może dawny refektarz) w skrzydle południowym, dodano też tam portal gotycki. Obok dzwonnicy znajduje się figura Chrystusa postawiona tutaj w pięćsetlecie przeprawy Jagiełły przez Wisłę. W początku XX w. na plebanię zaadaptowano spichlerz z XVIII w. wobec ruiny innych budynków.
[edytuj] Bibliografia
- A. Bachulski, Założenie klasztoru kanoników regularnych w Czerwińsku, [w:] Księga pamiątkowa ku uczczeniu 25-letniej działalności naukowej prof. Marcelego Handelsmana, Warszawa 1929.
- A. Borkiewicz-Celińska, Osadnictwo ziemi ciechanowskiej w XV wieku (1370-1526), Wrocław-Warszawa-Kraków 1970.
- K. Dębski, Bazylika czerwińska, Płock 1988.
- K. Dębski, Sanktuarium Maryjne w Czerwińsku, Warszawa 1993.
- C. Deptuła, Kościelny krąg płocki w połowie XII w., "Roczniki Humanistyczne Towarzystwa Naukowego KUL", t. 8: 1959, z. 2.
- Dzieje klasztoru w Czerwińsku, red. E. Olbromski, Lublin 1997.
- Dzieje Mazowsza do 1526 roku, red. A. Gieysztor i H. Samsonowicz, Warszawa 1994.
- H. Folwarski, Poczet opatów klasztoru kanoników regularnych w Czerwińsku, "Nasza Przeszłość", t. 4: 1957.
- M. Gębarowicz, Mogilno – Płock – Czerwińsk. Studia nad organizacją Kościoła na Mazowszu w XI i XII w., [w:] Prace historyczne w 30-lecie działalności profesorskiej Stanisława Zakrzewskiego, Lwów 1934.
- Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. X: Dawne Województwo Warszawskie, red. I. Galicka i H. Sygietyńska, z. 16: Płońsk i okolice, Warszawa 1979.
- J. Kłoczowski, Zakony na ziemiach polskich w wiekach średnich, [w:] Kościół w Polsce, t. 1: Średniowiecze, red. J. Kłoczowski, Kraków 1966.
- T. Mroczko, Czerwińsk romański, Warszawa 1972.
- S. Pazyra, Geneza i rozwój miast mazowieckich, Warszawa 1959.
- Z. Świechowski, Architektura romańska w Polsce, Kraków 2000.
- T. Żebrowski, Zarys dziejów diecezji płockiej, Płock 1976.
