Vliegenzwam

Rijk:	Fungi (Schimmels)
Stam:	Basidiomycota
Klasse:	Basidiomycetes (Steeltjeszwammen)
Orde:	Agaricales
Familie:	Pluteaceae
Geslacht:	Amanita (Amaniet)

Soort

Amanita muscaria

De vliegenzwam (Amanita muscaria) is een opvallende paddenstoel die ook veel in Nederland voorkomt. Het eten ervan kan leiden tot vergiftigingsverschijnselen maar de ernst hiervan valt meestal mee.

[bewerk] Groeiplaats

Vliegenzwammen groeien vaak in nauwe associatie (symbiose) met berk, eik, den, beuk en spar. Ze vormen een ectomycorrhiza d.w.z. dat het mycelium niet in de boom groeit, maar de haarwortels aan de buitenkant omgeeft.

[bewerk] Kenmerken

Met zijn oranjerode hoed met witte stippen is de vliegenzwam naast de champignon ongetwijfeld een van de bekendste paddenstoelen. De witte stippen spoelen bij regenachtig weer vrij snel van de hoed. Op de steel zit een duidelijke ring en aan de onderkant een (vlokkige) knol. Vliegenzwammen kunnen voorkomen vanaf juli tot en met de late herfst met een hoogtepunt rond eind augustus.

[bewerk] Toxiciteit

Van het rode vlies op de hoed (het gedeelte van de zwam dat het vergif, muscarine, zou bevatten) zou een vliegendodend middel kunnen worden gemaakt (een mogelijke verklaring van de naam vliegenzwam). Sommigen hebben een verband gezien met hallucinaties van door de lucht vliegen (te vergelijken met het effect van LSD) bij inname, maar dit is etymologisch onjuist. Naast muscarine bevat de vliegenzwam nog een aantal andere toxische verbindingen, waarvan sommige hallucinogeen zouden zijn. De toxiciteit van deze paddenstoel wordt in de volksmond vaak overdreven - van aanraken zijn geen nadelige gevolgen te verwachten. Toch kan het opeten van een hele paddenstoel voor bv. een kleine hond in enkele uren fataal zijn.

Toch is de vliegenzwam minder giftig dan veel mensen denken. Hij wordt al lang gebruikt door verschillende volken, onder andere in Lapland waar soms één vliegenzwam werd geruild tegen één rendier. De vliegenzwam heeft namelijk bedwelmende en hallucinogene effecten en werd vaak gebruikt in rituelen. Men kan hem vers of gedroogd opeten of roken. De hele paddenstoel bevat werkzame stoffen, maar de concentratie daarvan is het hoogst in het vel met de witte stippen. De belangrijkste werkzame stoffen in de vliegenzwam zijn muscimol, muscazone en iboteenzuur. Vliegenzwammen bevatten ook het giftige muscarine, maar als de zwammen gedroogd worden verdwijnt dit.

[bewerk] Trivia

De witte stippen zijn restanten van het algeheel omhulsel (velum universale) waarin de paddenstoel 'opgesloten' zat, voordat hij uit de grond omhoog kwam.
Kabouter Spillebeen zat op deze paddenstoel te wippen.

Dit is de tekst van het bekende kinderliedje:

Op een grote paddenstoel, rood met witte stippen,
Zat kabouter Spillebeen, heen en weer te wippen.
"Krak", zei toen de paddenstoel, met een diepe zucht,
Allebei de beentjes hopla in de lucht.
(in een alternatieve versie is de laatste zin En kabouter Spillebeen vloog toen door de lucht)

[bewerk] Biodiversiteit

Het aanzicht van vliegenzwammen kan nogal verschillen. Zo varieert de kleur van donkerrood, over bleekrood, tot zelfs bleekoranje. Soms zijn zelfs de witte stippen van het velum partiale afwezig. De eerste foto in de fotogalerij hieronder geeft een idee van de variabiliteit in kleur bij vliegenzwammen: