Utrechtse tram
De eerste tram in Utrecht reed op 29 april 1879. De laatste tram in Utrecht reed zeventig jaar later, op 2 mei 1949. Na een afwezigheid van 34 jaar is sinds 17 december 1983 de Sneltram Utrecht in bedrijf. Hieronder een overzicht van de Utrechtse tramgeschiedenis.
Inhoud |
[bewerk] Stadstram
De stadstram in Utrecht begon in 1889 met de paardentramlijn (spoorwijdte 1067 mm; kaapspoor) Station Rhijnspoor – Station Maliebaan, in 1892 kwam er ook een verbinding met de Halte Biltstraat. Deze dienst werd geëxploiteerd door de Utrechtsche Tram-Maatschappij (UTM). In 1907 werd deze opgeheven en vervangen door de elektrische tram.
De Gemeentetram Utrecht (GTU) begon in 1906 met de tramdienst in de Domstad. De lijnen werden aangelegd op normaalspoor en geëlektrificeerd met 600 V gelijkspanning. De GTU heeft van begin tot eind altijd de trolleystang als stroomafnemer gebruikt. Op 20 juni 1906 ging de eerste elektrische tram op lijn 1 rijden van het Centraal Station naar de Vaaltbrug. Deze lijn werd later uitgebreid tot Ringlijn rond de Singels om de Binnenstad. In 1907-1908 kwamen ook de lijnen 2, 3 en 4 in dienst. Ook lijn 2 was een Ringlijn en verbond het Centraal Station met Oudwijk. Een bijzonderheid was dat de trams van lijn 2 onder de Domtoren door reden. Lijn 3 verzorgde de verbinding met de Amsterdamsche Straatweg, later verlengd naar Zuilen en naar de Adriaan van Ostadelaan. Lijn 4 verbond vanaf 1919 de Billitonkade met de Binnenstad, terwijl lijn 5 vanaf 1922 de verbinding van de Croeselaan naar de Binnenstad verzorgde. De laatste uitbreiding van het net vond plaats in 1936 toen de verbinding met het Stadion Galgenwaard tot stand kwam. De afbraak van het trambedrijf was toen al begonnen, de bus werd als moderne vervanger van het verouderde trambedrijf gezien. Tussen 1936 en 1938 werden de vijf tramlijnen verbust. De laatste tram reed op 15 januari 1939. De nieuwste twaalf in 1927 aangeschafte motorwagens werden naar Amsterdam verkocht, waar zij nog tot 1961 dienst deden.
[bewerk] Provincie Utrecht
[bewerk] Normaalspoor
De eerste tram in de Provincie Utrecht reed op 29 april 1879 tussen het Utrechtse Rhijnspoorstation (thans Utrecht Centraal) en de Gildbrug. Dit was een paardentram op normaalspoor die geëxploiteerd werd door de Stichtse Tramweg Maatschappij (STM). Een maand later werd de tram verlengd via De Bilt naar Zeist ‘t Rond.
Op de lijn Utrecht – De Bilt – Zeist Station werd vanaf 1901 de dienst uitgevoerd door de Nederlandsche Buurtspoorweg Maatschappij (NBM). In 1909 werd deze lijn geëlektrificeerd, met 600 V gelijkspanning. De tramlijn passeerde het KNMI te De Bilt op korte afstand. Omdat men bang was voor zwerfstromen, die de gevoelige seismologische meetapparatuur zou kunnen beïnvloeden, moest de lijn met een dubbelpolige bovenleiding worden uitgevoerd, waarvoor de motorwagens met hulptrolleystangen werden uitgevoerd. Pas in 1940 kon met één trolleystang worden volstaan. In 1946 werd deze vervangen door een schaarbeugel.
Na de opheffing van de Gemeentetram Utrecht in 1939 werd het stadstraject tussen het Centraal Station en de Biltstraat door de NBM overgenomen. Tussen 1946 en 1949 werd hierop nog een stadsdienst onderhouden, deels met uit Vlissingen overgenomen motorwagens.
De tramdienst tussen Utrecht en Zeist behoorde tot de drukste tramlijnen van Nederland. In de jaren na de Tweede Wereldoorlog werden nog pogingen ondernomen de lijn te moderniseren met vierassige trams, maar uiteindelijk won toch de bus het van de tram. Op 2 mei 1949 reden de laatste trams in Utrecht.
Een deel van het materieel werd nog naar Duitsland verkocht. Een motorwagen en een bijwagen zijn bewaard gebleven, zij keerden in 1966 terug in Nederland en worden nu in Amsterdam als museumtram in oorspronkelijke staat gerestaureerd.
[bewerk] Smalspoor
In 1882 kreeg Zeist een tweede paardentramlijn, nu op kaapspoor (1067 mm), van ‘t Rond naar Driebergen Station en Dorp. Deze laatste lijn werd geëxploiteerd door de Ooster Stoomtram Maatschappij (OSM), die in 1883 een stoomtramlijn opende van (Zeist –) Driebergen naar Doorn Sandenburgerlaan en Amerongen. Deze lijn werd in 1884-1887 verlengd via Elst – Rhenen – Wageningen – Oosterbeek naar Arnhem. In 1885 kwam er ook een zijtak tot stand van Doorn Sandenburgerlaan naar Wijk bij Duurstede. Aan de andere kant werd de tramlijn in 1914 van Zeist via Huis ter Heide naar Amersfoort verlengd. Vanaf 1910 werd er motortractie ingevoerd.
De pendeldienst Zeist station – Driebergen station werd werd in 1911 geëlektrificeerd. Arnhem – Rhenen werd in 1922 geëlektrificeerd. In 1924 werd ook de rest van de lijn Rhenen – Zeist – Amersfoort elektrisch. Op de bovenleiding stond 1200 V gelijkspanning. Er werden grote vierassige motorwagens aangeschaft die de deels van de stoomtram afkomstige vierassige rijtuigen gingen trekken.
De stoomtram bleef alleen nog rijden op de zijlijn naar Wijk bij Duurstede, totdat deze werd opgeheven in 1931. De tramlijn van de OSM werd werd in 1927 overgenomen door de Nederlandsche Buurtspoorweg-Maatschappij (NBM).
De tramdienst tussen Rhenen en Arnhem werd in 1937 opgeheven en door een busdienst vervangen. De resterende lijn bleef nog tot 1949 in exploitatie. De laatste trams tussen Amersfoort en Doorn reden op 2 mei 1949. Een deel van het rollende materieel kon nog worden verkocht naar andere trambedrijven, waaronder de Rotterdamsche Tramweg Maatschappij (RTM).
[bewerk] Overige trams in de provincie Utrecht
Niet alleen in de stad Utrecht en in Zeist, maar ook in Amersfoort, Soest en tussen Utrecht en Vreeswijk hebben paardentrams gereden. In Amersfoort van 1901 tot 1917, in Soest van 1895 tot 1922 (motortractie tot 1925) en naar Vreeswijk van 1893 (stoomtractie vanaf 1882) tot 1929 (vanaf 1923 ook motortractie).
[bewerk] Utrechtse museumtrams
Van de trams die vroeger in de provincie Utrecht gereden hebben zijn enkele exemplaren behouden gebleven. Van de de Gemeentetram Utrecht bestaat nog een motorwagen, de in 1927 gebouwde GTU 75, die vanaf 1939 de Amsterdamse motorwagen 1 was. Deze is als enige van zijn serie niet gesloopt maar als museumtram in zijn Amsterdamse gedaante aanwezig bij de Electrische Museumtramlijn Amsterdam (EMA).
Van de tramlijn Utrecht – Zeist zijn bij de EMA nog een motorwagen en een bijwagen aanwezig, dit zijn de NBM 20 en NBM 43, die tussen 1949 en 1966 in Duitsland verbleven en nadien naar Nederland terugkeerden. Zij zijn nu in bezit van de Stichting Stichts Tram Museum (STM) die voorts nog een replica bouwt van de NBM 12 uit een Haagse tram. Voorts zijn van deze tramlijn nog drie (ex-)paardetrams bewaard gebleven, die na de opheffing van de tramlijn terecht kwamen in de collectie van het Nederlands Spoorwegmuseum (NSM) te Utrecht. Dit betreft de in 1891 gebouwde STM 16 en de NBM 23 en 28.
Ook de wagenbak van een der rijtuigen van de tramlijn Amersfoort – Zeist – Rhenen – Arnhem is bewaard gebleven. Nadat deze vanaf 1949 vele jaren dienst deed als woning is de bak van het in 1910 gebouwde rijtuig 34 sinds 2003 aanwezig bij de Museumstoomtram Hoorn-Medemblik, maar moet nog geheel gerestaureerd worden.
Van de NBM-smalspoortramlijn bestaat ook nog de in 1899 gebouwde postbagagewagen OSM 1. Deze deed na 1949 vele jaren dienst als duiventil op een landgoed te Moergestel en kwam via diverse omzwervingen uiteindelijk terecht in Valkenburg (ZH) waar deze nu deel uitmaakt van de collectie van het Nationaal Smalspoormuseum. De wagen is in 1997 gerestaureerd.
- Zie verder: Nederlandse Museum Materieel Database
[bewerk] Sneltram
Vanaf de jaren zeventig werd ten zuidwesten van de stad Utrecht de nieuwe satellietstad Nieuwegein gebouwd. Om een goede verbinding ter verkrijgen werd een nieuwe railverbinding ontworpen. De Nederlandse Spoorwegen (NS) dachten aanvankelijk aan een spoorlijn, doch uiteindelijk werd besloten tot aanleg van de sneltramlijn die het Utrechtse Centraal Station via Kanaleneiland en een brug over het Amsterdam-Rijnkanaal met Nieuwegein en IJsselstein zou gaan verbinden. De lijn werd op 17 december 1983 geopend en hiermee had Utrecht na 34 jaar weer een trambedrijf gekregen.
- Zie verder: Utrechtse sneltram.
