Phocas van Byzantium

Phocas

Periode	602–610
Voorganger	Mauritius
Opvolger	Heraclius

Flavius Phocas (soms ook gespeld Focas) (? - 610) was Oost-Romeins keizer van 23 november 602 tot 610.

Van alle keizers van het Romeinse Rijk is Phocas waarschijnlijk degene met de slechtste naam. Alle historische bronnen spreken schande van hem en Georgius van Pisidië weigert zelfs zijn naam te noemen, en spreekt over "de landbewonende Leviathan" of "de Gorgongelijkende". Theophlactus noemde Phocas een "Barbaarse halfbloed", een Cycloop en een Centaur. Beiden beschouwden Phocas ook als bron van alle problemen waarmee het rijk in hun tijd te kampen had. Latere geschiedschrijvers, zoals de 9e-eeuwse Theophanes en Nicephorus, deden niet anders en ook moderne geschiedkundigen zijn bijzonder onvriendelijk met hun kwalificaties van Phocas.

[bewerk] Achtergrond van Phocas' machtsgreep

Na de veroveringen van Justinianus I, die het rijk uitbreidde met Italië en delen van Africa en Spanje, was de staatskas leeg en bleek het rijk te groot te zijn voor de economie. Zijn opvolgers, Justinus II en Tiberius II Constantijn, probeerden hier wat aan te doen, maar weigerden gebied af staan en verergerden zo de situatie alleen maar. Onder keizer Mauritius was het verhaal weinig anders. Deze keizer probeerde kosten te besparen door de soldij te verlagen en geen tributen meer te betalen aan de Avaren, een lastig volk dat in het Donaugebied leefde. Mauritius moest daar snel op terugkomen vanwege muterij in het leger en invasies van de Avaren. Toen er in 602 echter grote epidemieën waren bij de Avaren zag hij zijn kans schoon en viel aan. De Avaren werden verslagen, hoewel in het Byzanijnse rijk er ook veel epidemiën waren.

Datzelfde jaar brak er hongersnood uit in Constantinopel, en Mauritius, die zonder geld zat, verlaagde de soldij weer om hier wat aan te doen. Het leger kwam vervolgens in opstand en zette de jonge officier Phocas op de troon.

[bewerk] Phocas' regering

Van Phocas jonge leven is niets bekend, hij kwam waarschijnlijk uit Thracië en duikt voor het eerst op in 600 als officier in het balkanleger van Mauritius. De leider van dit leger, Comentiolus, was blijkbaar niet zo best, en Phocas zat in een delegatie naar Constantinopel om over hem te klagen. De klachten werden overigens afgewezen. Phocas was getrouwd met ene Leontia, die later de titel Augusta (keizerin) kreeg.

Na zijn kroning op 23 november in de kerk van Sint Johannes de Doper liet hij Mauritius, die in een klooster zat, samen met zijn vijf zonen vermoorden. De lichamen werden in stukken gehakt en in zee gegooid voordat Phocas toch maar een christelijke begrafenis organiseerde voor Mauritius.

An het begin van zijn regering waren de meeste mensen tevreden met Phocas, en bij zijn eerste intocht in Constantinopel werd hij door het hele volk toegejuicht. Paus Gregorius I was vol lof over Phocas en noemde hem een instument van God, die het "Juk van rampspoed" (Mauritius) had doen afwerpen van de burgers van het rijk. Het duurde echter niet lang voordat Phocas ook tegen alle problemen van zijn voorgangers aanliep.

De bureaucratie was in de afgelopen eeuwen ineengestort, en de keizerlijke macht werd in de provincies voornamelijk uitgedragen door de kerk. In de provincies hadden veel mensen een andere religie dan de staatsreligie (er woonden bijvoorbeeld veel onderdrukte Monofysieten), wat voor grote onrust zorgde. Een duur leger was er dus nodig om de orde te handhaven. Phocas eerste grote probleem diende zich aan in 603, toen Khusro II, de koning van Perzië die zijn troon te danken had gehad aan Mauritius, ten strijde trok. De slopende oorlog zou 2 decennia aanhouden, en Byzantium zou veel gebieden verliezen, waarvoor door geschiedschrijvers natuurlijk steevast Phocas verantwoordelijk werd gehouden. Het is echter zo dat tot 609 de Byzantijnse troepen enigszins aan de winnende hand waren, en zich pas daarna terug moesten trekken vanwege de opstand van Heraclius senior en junior die zich vanuit Africa naar Egypte had verbreid.

Omdat Phocas, als de eerste succesvolle usurpator in het Oost-Romeinse rijk sinds Diocletianus in 284 door zijn troepen tot opvolger van Numerianus werd verheven, geen enkele legitieme claim op het keizerschap maakte verzon hij er één: hij zou door god zijn gezonden. Phocas was geen moeite teveel dit duidelijk te maken aan het volk, en werd bij de paus ook populair.

[bewerk] Opstand van Heraclius

Heraclius senior was de exarch van Africa, en samen met zijn zoon startten ze een opstand tegen Phocas in 608. Ze noemden zichzelf consul, hoewel die positie toen al was afgeschaft. De Heraclii hadden het leger in Africa al omgekocht en trokken naar Egypte. Toen ze daar aankwamen ontstonden overal opstanden tegen Phocas, hoewel deze waarschijnlijk niet door de Heraclii zijn aangezet.

Phocas stuurde vervolgens zijn generaal Bonosus erop af, maar liet zo de Perzische grens vrijwel onbewaakt. De oorlog in Egypte duurde lang en was bijzonder hard. In 609 wisten de Heraclii de overwinning te behalen. De Perzen namen ondertussen grote stukken gebied in het oosten in.

Na zijn overwinning in Egypte trok Heraclius junior met een grote vloot naar Constantinopel om de stad in te nemen. De verdediging van die stad was onder het bevel van Priscus, de echtgenoot van Domentzia, de dochter van Phocas. Priscus bleek echter onbetrouwbaar en liep al snel over naar Heraclius. Phocas' overige troepen waren bijzonder zwak en zo kon Heraclius de stand zonder strijd innemen. Phocas werd gevangen genomen en Heraclius onthoofdde hem ter plekke.

Heraclius erfde een uitgeput rijk, waarvan de grenzen behoorlijk wat kleiner waren geworden door de Perzische opmars. Hij kon de verloren gebieden later heroveren, om ze niet veel daarna weer te verliezen aan de Arabieren.

[bewerk] Eindbalans

De zuil van Phocas op het Forum Romanum

Phocas werd altijd gezegd vele duizenden mensen te hebben laten vermoorden die het niet eens waren met zijn regime omdat het geen legitimiteit had. Het is echter overduidelijk dat veel hiervan verzonnen is: latere generaties geschiedschrijvers vonden in Phocas een mooie zondebok voor alle problemen van het rijk. Het verlies van provincies in het oosten aan de Perzen was dan wel tijdens de regering van Phocas gebeurd, maar het was toch vooral te danken aan Heraclius dat het zo geschiedde. Deze Heraclius was zelf ook niet meer dan een usurpator, maar hij wordt wel geprezen door veel geschiedschrijvers. Het verschil zit hem in de duur van hun regeerperiodes: Phocas werd na nog geen 8 jaar afgezet, maar Heraclius hield het meer dan 30 jaar vol tot hij stierf. De geschiedenis is nu eenmaal altijd onaardig tegen verliezers.

[bewerk] Zuil van Phocas

Phocas is de naamgever van het laatste monument dat op het Forum Romanum in Rome werd opgericht. De reden voor het aan Phocas wijden van de zuil is niet geheel duidelijk, mogelijk kwam het omdat Phocas het Pantheon aan Paus Bonifatius IV (dan al wel de machtigste persoon van de stad) schonk om te gebruiken als kerk. In ruil hiervoor heeft Bonifatius wat bemiddeld met de Lombarden zodat Smaragdus, de ex-exarch van Ravenna zijn positie weer terugkreeg. Als dank hiervoor liet Smaragdus op een oude zuil uit de 2e eeuw een beeld van de keizer zetten en liet de zuil wijden aan Phocas op 1 augustus 608. Het beeld is waarschijnlijk al snel weggehaald door Phocas' opvolger Heraclius.