Diets
 |
Portaal Nederlands |
Diets is een term waarmee de Middelnederlandse, en in het bijzonder de zuidelijke dialecten van het Middelnederlands (gesproken tussen 1150 en 1500) worden aangegeven.
Diets is etymologisch verwant aan het Engelse Dutch. Vormen als Dutch en Diets worden door Engels- respectievelijk Duitstaligen wel verward met Duits. In het Nederlands van de 16e en 17e eeuw waren 'Duits' en 'Diets' spellingvarianten van hetzelfde woord. De moderne vertaling voor dit woord is in beide gevallen Nederlands. Belangrijker is nog, dat er een scherp onderscheid gemaakt moet worden tussen het eigenlijke, zuiver taalkundige gebruik van de term, en een oneigenlijk politiek-ideologisch gebruik, dat in diverse varianten nog een schimmig bestaan leidt. We moeten daarbij onderscheiden tussen de aanduiding voor bepaalde Germaanse, al dan niet historische, maar wel reëele, bestaande of bestaan hebbende taalvariëteiten, en het begrip 'Diets' als projectie in politieke ideologieën. Bij de laatste is het realiteitsgehalte meestal ver te zoeken, al zit er soms nog net een vleugje van in. En precies zoals eenieder zijn eigen interpretatie aan een begrip als democratie kan meegeven, kan het hanteren van een onheldere term als Diets leiden tot een Babylonische spraakverwarring of zelfs tot politieke misleiding.
Inhoud |
[bewerk] Ontstaan
Diets stamt af van het Middelnederlandse woord diet, dat volk betekent. Het is verwant met het Gotische woord thiuda met dezelfde betekenis. Als we een taalkundig onderscheid maken tussen zuidelijke en noordelijke dialecten in het Middelnederlands, kan de term Diets aangeven dat het om een zuidelijk dialect gaat, terwijl voor de noordelijke dialecten Duutsch wordt gebruikt. In andere contexten zijn deze woorden echter synoniemen. Ze kunnen ook worden gebruikt voor Middelnederlands in het algemeen, en zelfs voor Germaanse taalvariëteiten tegenover Romaanse, in streken waar die elkaar raken.
De vormen Duits en Diets ontstonden als volgt. De oudste Nederlandse (en Duitse) vorm van het woord is diut. Dit leidde tot diet en duut, en tot de bijvoeglijk naamwoorden diets en duuts. Dit zijn Nederlandse dialectvarianten: de -ie- is meer zuidelijk en westelijk, de -uu- meer oostelijk en noordoostelijk. Deze vorm -uu- werd oorspronkelijk met de spellingsvarianten "duijts(ch)" en "duytsch" geschreven. Later leidde dit in het Nederlands tot de uitspraak Duits (door klinkerverschuiving: de 'uu' werd een tweeklank 'ui'; vertweeklanking van de uu). Deze vorm verdrong het oude Diets. Gaandeweg werd schrijfvorm Duyts verbijzonderd tot Nederduits. Ten slotte werd ook dit Nederduits meer met het Duitse "Deutsch" in verband gebracht (Niederdeutsch). Zo trad er betekenis-differentiatie op. Duits wordt tegenwoordig alleen nog maar gebruikt om te verwijzen naar het Duitse volk en de Duitse taal. Het woord Diets en het gebruik van Duits om naar het Nederlandse volk en de Nederlandse taal te verwijzen, zijn beide in onbruik geraakt. Als men echter in eigenlijke zin van Diets spreekt verwijst dit nooit naar het Duits, maar naar het (zuidelijke) Middelnederlands. Diets betekent nooit het moderne Duits, maar het vroegere Duits kon wel ook Diets betekenen.
[bewerk] Oneigenlijk gebruik
Een bijkomende reden dat Diets niet graag in modern Nederlands wordt gebruikt, is dat deze term werd gebruikt door 20e eeuwse fascisten en nationaal-socialisten van de NSB, Zwart Front, Verdinaso en het VNV. Hun gebruik van de termen 'Diets', 'Nederdiets', of 'Nederduits', moest refereren aan een gedeelde oorsprong van het Nederlandse en Vlaamse volk, om zo hun invulling van Groot-Nederland van een mythisch-historische naam te voorzien: Dietsland. Vooral uit dit laatste blijkt het oneigenlijke, hervondene van deze naamgeving. Zij wilden 'terug' naar het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden of de Zeventien Provinciën.
De verfranste en in Wallonië gebruikte vertaling van Diets is Thiois. Heelnederlanders plachten deze term te gebruiken voor Walen, die zij beschouwen als verfranste Nederlanders (in etnische zin). Het tot Belgicisme bekeerde Verdinaso en de Rexisten hanteerden vlak vóór en tijdens de Duitse bezetting tijdens de Tweede Wereldoorlog de term om aan te geven dat zij meenden dat Walen Ariërs zijn en binnen het pangermanisme van de nazi's pasten. Deze opvattingen behoren uiteraard tot een zeer verwerpelijk en obscuur gedachtegoed. Het is hooguit in zoverre juist, dat Walen niet zonder meer als behorend tot de Franstalige traditie kunnen worden gerekend. Geromaniseerd zijn zij echter alleszins. Het is een geheel verwrongen toepassing van de term Diets om haar te willen hanteren in etnische, in plaats van in taalkundige zin. Een Verdinaso-tijdschrift heette bijvoorbeeld "L'ordre Thiois".
Overigens is de connotatie van het woord Diets met de bezetting en de collaboratie tijdens de Tweede Wereldoorlog grotendeels onterecht omdat de Duitse bezetter alle Groot-Nederlandse activiteit verbood, zowel voor democratische "Dietsers" als voor aanhangers van de Nieuwe Orde. Dit leidde tot wrevel en dissidenties binnen de Eenheidsbeweging-VNV.
[bewerk] Thiois en Platdiets
In Wallonië gebruikt men de term Thiois voor wat in het Vlaams Platdiets heet, een Limburgs dialect gesproken in het Noordoosten van de provincie Luik. De autochtone bevolking spreekt zelf van «platdütsch» om het te onderscheiden van «Hochdeutsch».
Thiois is de vertaling in het Waals of Welsch van het woord Diets/Duuts. Het woord is archaïsch en beperkt tot regionaal gebruik. Voor de Walen zijn Thiois Vlamingen of Nederlandstaligen als geheel. In Frankrijk bedoelt men met de term Thiois daarentegen het Elzassisch en de dialecten van de Moezel. Dit maakt eens te meer de Babylonische spraakverwarring rond het woord Diets duidelijk. De Fransen geven daarmee overigens wel aan, dat zij die typisch Duitse streektaal, uit Frans-nationalistische overwegingen, liever niet tot het Duits willen rekenen. Om soortgelijke redenen wordt de term Platdiets ook graag door Franstaligen gebruikt voor de Limburgse dialecten in de provincie Luik, waarmee die ten onrechte als ander- of eigensoortig worden gezien.
[bewerk] Een andere fabel
Een historisch overblijfsel van de oorspronkelijke betekenis van 'Duits' om naar het Nederlandse volk (in een bijkomende interpretatie eventueel als een deel van het Duitse volk) te verwijzen, kan, naar een zwakke hypothese wil, in het Wilhelmus worden gezien:
- Wilhelmus van Nassouwe / ben ik van Duitsen bloed
Een andere verklaring voor "ben ik van Duitsen bloed" verwijst naar de eerder genoemde betekenis van 'Diets' als 'volk'. De revolutie in de Nederlanden was naast een opstand tegen de Spaanse overheersing ook een opstand van het volk en lage adel tegen de hoge adel. Tegen die achtergrond betekent "Wilhelmus van Nassouwe / Ben ik van Duitsen bloed", "Ben ik van volks bloed". Daarmee zou Willem van Oranje, een man van adel, een brug slaan naar de volkse geuzen, de grondtroepen van de revolutie. (In een bijkomende interpretatie werd dan eventueel ook geen verschil gemaakt tussen de Nederlanden en het overige Duitse gebied, waar Nassouwe (Nassau) een deel van is).
Een dergelijke uitleg is om allerlei redenen bijzonder onwaarschijnlijk, met name omdat Willem van Oranje bij uitstek van hoge adel was en ook echt van Duitsen bloede, ook naar de hedendaagse betekenis van die term. De oorspronkelijke tekst van het Wilhelmus sprak over Duytschen bloed, wat gewoon 'Duits bloed' betekent. Dat dit laatste niet in een sterke tegenstelling met Diets werd gezien, en toen ook geen echt 'vreemde' connotatie had, is weer iets anders. Vermoedelijk is deze hele lezing een fraai voorbeeld van braaf-nationalistisch fabuleren. En de bijkomende grootduitse verklaring is al helemaal een staaltje van het beruchte hineininterpretieren.
[bewerk] Van algemeen naar bijzonder
In het verleden was 'Duits' een meer algemene term, in zijn neutraliteit vergelijkbaar met 'continentaal-Germaans'. Nederland en Duitsland bestonden toen ook nog niet in hun huidige vorm, maar maakten deel uit van een lappendeken van kleine en grotere staatjes en staten die aan de noordzijde langs de kusten ongeveer van Duinkerke tot voorbij Danzig en Koningsbergen strekte. In de Middeleeuwen vormden groepen kooplieden uit dit gebied een samenwerkingsverband, de Hanze. Deze Hanze bestond uit steden in wat nu Duitsland, Nederland, België, Polen, Noorwegen en de Baltische Staten zijn. Men dreef handel in het gebied van de Oostzee en de Noordzee. De taalvariëteiten die in dit uitgestrekte kustgebied gesproken werden droegen alle bij tot de gemeenschappelijke Hanzetaal, die in hoofdzaak Nederduits was in allerlei schakeringen, maar voldoende herkenbaar voor het handelsverkeer in alle deelnemende steden. De term Duits kreeg later pas de huidige betekenis van de Duitse taal en nog later van de Duitse natie. Tegelijk waren de termen Nederlands en Nederland opgekomen. De term Nederduits echter geldt nog altijd gemeenschappelijk voor Nedersaksische, Oost-Nederlandse en Noord-Duitse dialecten.
[bewerk] Taalkundig gebruik in de 16e en 17e eeuw
De benaming Duits of Nederduits voor de Nederlandse taal is terug te vinden tot in de 17e eeuw. Een van de eerste grammaticaboeken over de Nederlandse taal heet bijvoorbeeld Twe-spraack van de Nederduitsche letterkunst (1584), vermoedelijk geschreven door Hendrik Laurensz Spiegel. En zo luidde de opdracht van de Staten-Generaal in 1586 om een Statenvertaling te maken als volgt:
- tot de oversettinge van den Bibel wte Hebreeuwsche in onse gemeene Duytse sprake
- (tot vertaling van de bijbel uit het Hebreeuws in onze gewone Nederlandse taal)
De naam Nederlands ontstond ook al in de 16de eeuw en heeft in de loop van de 19de eeuw het alternatieve Nederduits verdrongen. Dit kan worden geïllustreerd met het feit dat de Nederlands Hervormde Kerk tot 1816 nog officieel Nederduits Gereformeerde Kerk heette.
[bewerk] Diets in het hedendaagse Nederlands
Het woord Diets wordt in het hedendaagse Nederlands niet meer in de oorspronkelijke betekenis gebruikt, op twee idiomatische uitzonderingen na. We kennen nog de uitdrukking iemand iets diets maken, hetgeen oorspronkelijk betekende "iemand iets duidelijk maken", maar thans vooral "iemand iets wijsmaken". Het verband met diets wordt nog duidelijker bij het andere geval. Verdietsen betekent "iets duidelijk maken in gewoon Nederlands".
[bewerk] Plautdietsch
Voorts is het van belang op te merken, dat het woord diets in het Standaardduits niet bestaat. Als er gesproken wordt over Platdiets kan dat geen betrekking hebben op Platduits. Het woord Plautdietsch (letterlijk: Platdiets of Platduutsj) bestaat echter wel als internationaal gebruikte benaming voor de mengtaal op Nederlands-Nederduitse grondslag die de Mennonieten verspreid over de gehele wereld spreken.
[bewerk] Bron
A.J. Welschen 2000-2005: Course Dutch Society and Culture, International School for Humanities and Social Studies ISHSS, Universiteit van Amsterdam (met toestemming)
[bewerk] Zie ook
Voor het politiek-getinte gebruik:
