'ōlelo Hawai'i
From Wikipedia
'O ka 'Ōlelo Hawai'i ka ‘ōlelo makuahine a ka po'e maoli o ka Pae motu 'o Hawai'i, ma laila wale nō kahi e 'ōlelo ‘ia nei ia ‘ōlelo, no ka mea, 'a'ole nui ka po'e 'ōlelo Hawai'i i kēia mau lā. Wahi a kekahi mau koho aupuni, he 8,000-15,000 nā mea i hiki ke 'ōlelo Hawai‘i. He 'ōlelo kūhelu ka ‘ōlelo Hawai‘i me ka 'ōlelo Pelekania ma ka moku'āina 'o Hawai'i wale nō. 'A'ole nui nā moku'āina 'ē a'e me 'elua a ‘oi paha 'ōlelo kūhelu.
‘O kekahi o ka po'e maoli, 'a'ole hiki ke 'ōlelo Hawai'i, no ka mea, i ka wā mikionali, ua tauleo ka po'e kahiko, mai 'ōlelo Hawai'i i nā tamali'i. Wahi a nā mikionali, he 'ino ke 'ōlelo aku ma ka leo makuahine, no ka mea, inā a'o mai nā tamali'i i kēia ‘ōlelo 'a'ole i hiki ke ne'e mua i ke ao hou. No laila i pāpā 'ia ai ka leo e nā mikionali, a ma muli o kēia, ua nui nā kānaka i hō'ole i ka 'ōlelo Hawai‘i i nā tamali'i. A he hopena o kēia hana hewa, ‘o ia nō ho‘i ka hā'ule nui 'ana o ka heluna o nā mea 'ōlelo Hawai'i mai kinohi, i ka wā mikionali, a hiki loa mai i kēia wā.
Akā nō na'e, i kēia manawa, hū nō ka ka hoihoi o ka po'e maoli a me ka po'e no nā lāhui ‘oko‘a aku e a‘o mai i ka 'ōlelo Hawai'i ma muli o nā kānaka e a'o mai nei e pili ana no ko Hawai'i mō‘aukala kahiko. Ua nui maila ke kāko'o ‘ana i nā māhele ‘ike Hawai'i like 'ole, a ‘o ka 'ōlelo Hawai'i nō ho'i kekahi. Aia ma ke Kulanui o Hawai'i ma Mānoa ka polokalamu mua loa ma 'Amelika hui pū 'ia e loa'a ai he kēkelē laeo‘o ma ketahi 'ōlelo ‘ōiwi o 'Amelika.
He pilina ko ka leo Hawai'i i nā 'ōlelo Polonesia 'ē a'e, e la‘a ka 'ōlelo Sāmoa, ka ‘ōlelo Tonga, ka ‘ōlelo Mā'ohi, ka 'ōlelo Māori, a pēlā atu. Wahi a ko nā tūpuna mo'olelo na lākou i ho‘oili mai i nā hanauna o kēia lā, ua ho‘okele mai lākou mai Tahiti, ‘o ia ho‘i ‘o Kahiki, i kekahi mau makahiti he nui i hala akula. A ma mua o ka hō‘ea ‘ana i Tahiti, ua ho‘okele maila lākou mai Sāmoa a Tonga paha. Ma muli o kekahi o ko nā tūpuna mo'olelo, ua ho‘okele a'ela lākou mai Nu'uhiwa i ka 'Āina 'Enata, ‘o ia ho‘i ka pae motu Marquesas. ‘Ōlelo ‘ia ma kekahi mau oli a me kekahi mau mo'olelo, 'o Hawai'iloa lāua ‘o Pa'ao nā mea mua loa i kū mai ma Hawai'i, a no Tahiti mai lāua. Ua lawe pū mai lāua me lāua iho i nā mea hou, nā akua hou a me nā tapu hou mai Tahiti mai. Wahi a kekahi mau mo'olelo 'ē a'e, no Sāmoa mai 'o Pa'ao.
[E ho'opololei] Ka Leo Ni'ihau
‘O ka motu 'o Ni'ihau wale iho nō kahi e 'ōlelo ‘ia nei ka 'ōlelo Hawai'i e ka po'e a pau ma ke ‘ano he ‘ōlelo mua. 'A'ole hiki ke hele atu i Ni'ihau no ka mea, i ta makahiti 1864 na ka 'ohana Robinson i kū'ai maila i ua motu nei no $10,000 kālā mai ke Aupuni Mō'ī 'o Hawai'i. Noho ka po'e Ni'ihau ma ua motu nei i kahi kūlanakauhale ho‘okahi, 'o ia 'o Pu'uwai. No ke kipa, lu'u, a ho'omāka'ika'i ‘ana aku i ia wahi, he pono e loa'a ka 'āpono mua 'ia mai e ka 'ohana Robinson.
Ke ho'olohe 'ia aku ke ‘ano o kā lākou ‘ōlelo, he ho‘olohe pū ‘ia nō ho‘i ka leka T a me leka R o ka 'ōlelo Hawai'i kahito. Eia ma lalo nei he mau māmala'ōlelo mai ka 'ōlelo Hawai'i ma'amau a mai ka 'ōlelo Hawai'i Ni'ihau i mea e ho‘omā‘ike'ike ai i ka ‘oko‘a ma waena o nā ‘ano ‘ōlelo ‘elua.
- Ka 'ōlelo Hawai'i ma'a mau: Pā maila ka lā iā lāua i ko lāua haele 'ana akula i Ka'ū.
- Ka 'ōlelo Hawai'i Ni'ihau: Pa maila ka lā iā lā'ua i to lā'ua haere 'ana akula i Ta'ū.
