چاه چرخ گاوی

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد.

چاه چـرخ گاوی یا در گویش بومی لارستانی و کُوخِردی گاو و گوچـه یکی از ابزار آبـیـاری ابتکاری و جـالب است کـه سالیان دراز برای تـأمین آب کشاورزی در جنوب ایران بویژه در بخش کوخرد شهرستان بستک در غرب استان هرمزگان مـعـمـول بــوده‌است، اهـمـیـت ایـن روش در آن است کــه بـا یـک سیستم ساده نیروی محـرک گاو را که در جهت افقی است در یک جهت عمودی که صرف بالا آوردن مشک سی لیتری آب از درون چاه می‌شود تبدیل می‌نماید.

[ویرایش] ساختار و طرز کار

بــر روی چـاه آب دوپایـه به ارتـفاع حدود سه متر ساخـتـه شده و روی آنـها سه تـیـر به مـوازات هم و بـه فـواصـل معین نـصب شده‌اند که بر روی یکی از آنها چرخ چوبی دایره‌ای به قطر حدود پــنجـاه سانتیمتر نـصـب شده‌است کـه در گویش بومی «بــِوه» نامیده می‌شود، در سمت دیگر چاه اسـتـخــری ساخـتـه شده‌است و روبــروی آن یک راهرو بطول مساوی با عمق چـاه ساخته‌اند که از سمت چاه بـر شیـب آن اضــافـه مـی شود بـه نـحــوی کـه انـتـهای راهـرو در یک گودی به عمق ۳ متر قرار دارد، نام این راهرو«گوچی» است.

[ویرایش] ها و هزگیر

طـنـابـی کـه بــرای کشیدن آب از چـاه درست شده یک سرش به مشک (هِـز چَرْمی) آب بسته شده و پس از عـبـور از روی چـرخ سـر دیگـر آن بـه گـردن گـاو بسته می‌شود، و قسمت دیگری از این طـناب به یک قطـعه تخـته‌ای بسته شده کـه آن را جی مـی نـامـنـد، در وقت سرازیر شدن گاو، این تخته روی کمرش قرار می‌گیرد. طول این طـناب معـمـولا کمی از عمق چـاه بیشتر است، ایـن طـناب در گویش بومی «هـا» نام دارد، وقـتـی کـه مشک یا «هز» پـر از آب و داخل چاه‌است گاو نزدیک چاه ایستاده‌است کـه با فـرمـان گاویار در راهـرو خـود حرکت می‌کند تا وقتی کـه به انتهای مسیرش کـه در گـودی قـرار دارد می‌رسد. مشک آب به ارتـفاع نیم متری از چـاه بیـرون آمـده به وسیلـهٔ شخـص دیگری کـه کنار چـاه ایستاده در استخر تخلیه می‌شود، این شخص «هزگیر» نام دارد. هنگام برگشت گاو مشک خالی در چاه پـائین می‌رود تا به آب بــرسد و دوبـاره ایـن عـمـل تـکـرار مـی شود. البـتـه وجــود سراشیبی راهـرو باعث می‌شود کـه حیوان کمتر نیرو از دست بدهد. بدنـه چـاه از سنگ و ساروج ساخته شده و اکثرا مقطع آن مـربـعی شکل و بـه ابـعاد یک متر در دو مـتـر است، بـزرگی استخـر و قطر آبراه آن طوری است که آب به انـدازهٔ معینی به طور دائـمی در جـوی جـاری می‌شود. مقـدار آب بستگی به قـدرت گاو و بـزرگی مشک وعمق چـاه دارد. به طور معـمـول مقدار آب جوی حـداکثر از چهار پـنج لیتر در ثـانیه تجـاوز نمی‌کند. از ایـن چـاه هـا عـلاوه بـر امــور زراعتی برای تـأمین آب اماکنی مانند مساجـد و برای استفادهٔ اهالی به کار می‌رفت. در ساختمان بعـضی از این چـاه هـا دقت و مـصالح وهـزینه زیادی بکار می‌برده‌اند که هنوز به حالت متروک دیده می‌شود. به طـور کلی بـرای هـرچـاه آب دونـفـر کارگـر و یک گـاو لازم است، در برخی از چـاه‌ها با دوگاو نیز کار می‌کردند و آن را چاه دوگاوه می‌گفتند.