نخستین‌ها در موسیقی ایران

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد.

فهرست مندرجات ۱ نخستین سرود رسمی ایران ۲ نخستین مدرسه موسیقی در ایران ۳ نخستین کتاب موسیقی نظری ۴ نخستین پیانو در ایران ۵ نخستین انجمن موزیک و نخستین کنسرت خیریه ۶ نخستین ارکستر رادیو ۷ نخستین نوازنده ویولون در ایران ۸ نخستین موسیقیدانی که اقدام به نوشتن دستگاه ماهور کرد ۹ نخستین مدرسه موسیقی به روش علمی در ایران ۱۰ نخستین کسی که نت و آهنگ را مدون کرد ۱۱ نخستین کسی که پیانو را کوک ایرانی کرد ۱۲ نخستین دانشمندی که در ایران در فن موسیقی علمی و عملی کتاب نوشت ۱۳ نخستین مجموعه آلات و ادوات موزیک در ایران ۱۴ نخستین کسی که موسیقی ایران را متحول کرد

[ویرایش] نخستین سرود رسمی ایران

اولین سرود رسمی ایران به نام سلام دولت علّیه ایران در جریان انقلاب مشروطیت توسط سالار معزز ساخته شده و نت (بخش پیانوی آن) به اروپا ارسال شده و در آن دیار به طبع رسید. و چنانکه گفته اند: این سرود توسط سالار معزز برای کلیهٔ سازهای نظامی تنظیم شد و برای دولتهایی که انقلاب مشروطیت ایران را پذیرا شدند ارسال گردید.

[ویرایش] نخستین مدرسه موسیقی در ایران

شعبه موزیک دارالفنون نخستین مدرسه موسیقی در ایران است که در سال 1248 هجری شمسی به ریاست مسیو لومر فرانسوی تأسیس یافت.

[ویرایش] نخستین کتاب موسیقی نظری

نخستین کتاب موسیقی نظری جدید که از نوشته‌های مسیو لومر فرانسوی بود در همان زمان توسط مزین الدوله نقاشباشی به فارسی برگردانده شد و در دسترس هنر آموزان قرار گرفت و در سال 1312 هجری شمسی تعلیم موسیقی رسماً در برنامه مدارس قرار گرفت.

[ویرایش] نخستین پیانو در ایران

نخستین پیانویی که به ایران آوردند، پیانویی کوچک بود که به تناسب وسایل حمل و نقل آن زمان انتقال آن از فرانسه به ایران امکان‌پذیر باشد. بدین جهت این پیانو فقط دارای پنج اکتاو بود که صفحه جای انگشت آن از پیانو جدا می‌‌شد و حمل آن را تسهیل می‌‌کرد.مشیر همایون شهردار، استاد پیانو می‌‌نویسد: " این پیانو را در سال 1314 هجری شخصاً به اتفاق پدرم در منزل مرحوم " عضدالدوله" پدر عین الدوله دیدم که روی آن به زبان فرانسه عبارتی نوشته شده بود حاکی از آنکه پیانوی مذکور را ناپلئون به فتحعلی شاه اهدا نموده است.

[ویرایش] نخستین انجمن موزیک و نخستین کنسرت خیریه

در سال 1288 هجری قمری ,ایران به یکی از بزرگ‌ترین قحطی‌ها و مرگامرگیهای تاریخ معاصر خود دچار گردید. در آن بحبوحه میرزا حسین خان سپهسالار به صدارت رسید. به علاج آن واقعه، نخست میرزا عیسی وزیر دارالخلافه را که به همدستی نانوایان، سختی بیش از پیش قحط و غلا را موجب بود، برکنار کرد. کار دیگرش برپایی مجلس اعانه بود در رمضان 1288 هجری قمری. هم‌زمان با این رویداد، " ژان باتیست لومر" رئیس موزیک چیان سلطنتی و معلم موزیک محفل سرگرمی و تفریح فرنگیان مقیم ایران، به افتتاح انجمن موسیقی تحت عنوان انجمن موزیکان مبادرت ورزید و در نخستین اقدام خود، جهت معاضدت به مجلس اعانت دارالخلافه به برپایی نخستین کنسرت خیریه اقدام کرد.

[ویرایش] نخستین ارکستر رادیو

هنگامی که ایستگاه فرستنده به کار افتاد کار موسیقی رادیو را بعهدهٔ کمسیونی گذاشتند که جز ً تشکیلات سازمان پرورش افکار بود و پس از تشکیل ادارهٔ تبلیغات امور هنری موسیقی نیز به ادارهٔ موسیقی کشور سپرده شد و شامل چند قسمت بدین شرح بود: موسیقی ایرانی توسط هیاًت نوازندگان و موسیقی اروپایی به وسیله ارکستری از استادان و هنرجویان هنرستان عالی موسیقی و غیر از این دو قسمت، بقیه ساعات پخش موسیقی با صفحه برگزار می‌‌شد. اولین هیاًت ارکستر عبارت بودند از نامی‌ترین نوازندگان آن زمان به شرح زیر ابوالحسن صبا (رئیس ارکستر)، ابراهیم منصوری و مهدی خالدی (نوازنده ویلن)، مرتضی نی داود و موسی معروفی و عبدالحسین شهنازی (تار)، حبیب سماعی (سنتور)، مرتضی محجوبی و جواد معروفی (پیانو)، حسین تهرانی (ضرب). از آذر 1330 ارکستری به نام ارکستر نوین تشکیل شد که رهبری آن را استاد علینقی وزیری بعهده داشت و اولین ارکستری بود که آهنگهای موسیقی ایرانی را با هارمونی اجرا می‌‌کرد. خوانندهٔ آن هم عبدالعلی وزیری بود. این ارکستر آهنگهای بی آواز نیز اجرا می‌‌کرد.

[ویرایش] نخستین نوازنده ویولون در ایران

ویولون از ادوات و آلات موسیقی جدید است که در زمان ناصرالدین شاه پس از تاًسیس شعبهٔ موزیک دارالفنون، و آمدن مستشاران خارجی برای معلمی این شعبه و آوردن سازهای جدید مانند فلوت و قره‌نی در ایران معمول گردید مسیو دوال فرانسوی که در اواخر عصر ناصری به ایران آمد و دو سال بیشتر در ایران نماند معلمی قسمتی از شعبهٔ موزیک دارالفنون را بر عهده داشت و استاد و نوازنده ویولون بود و این ساز را با قواعد مخصوص آن تعلیم می‌‌داد. و ظاهراً از قدیمی‌ترین مربی و معلم ویولون بود. حسن مشحون در کتاب تاریخ موسیقی ایران حسین هنگ آفرین، را قدیمی‌ترین ایرانی نوازندهٔ ویولون معرفی کرده است ولیکن " روح الله خالقی " در کتاب سرگذشت موسیقی، "تقی دانشور " (اعلم السلطان) را نخستین ایرانی می‌‌نویسد که با ویولون آشنا شده است.

[ویرایش] نخستین موسیقیدانی که اقدام به نوشتن دستگاه ماهور کرد

سالار معزز از نخستین کسانی است که نوت را برای ثبت الحان موسیقی ملی ایران برگزید (قبل از وی لومر دست به این کار زده بود). این هنرمند برای فاصله‌های ربع پرده‌ای (نیم بمل یا کرن امروز) علامتی را که همان ایام احتمالاً نزد مصری ها و عراقی ها متداول بود اختیار کرد و با اتخاذ این روش برای نخستین بار اقدام به نوشتن دستگاه ماهور کرد.

[ویرایش] نخستین مدرسه موسیقی به روش علمی در ایران

مدرسه موزیک اولین مؤسسه دولتی است که برای تعلیمات موسیقی به روش علمی در ایران دایر شد، ولیکن چون منظور از تأسیس آن بهبود وضع موسیقی نظامی بود بیشتر از این نظر تعلیمات آن پیشرفت می‌‌کرد. شعبهً موزیک دارالفنون در سال 1297 هجری شمسی از قشون منتزع شد و جزو یکی از واحدهای وزارت معارف درآمد و به نام مدرسهً موزیک نامیده شد. این مدرسه تا سال 1307 هجری شمسی زیر نظر سالار معزز و معاونت فرزند ارشد ایشان نصرالله خان مین باشیان ملقب به نصرالسلطان اداره می‌‌شد و به همین نام باقی بود و از آن پس سازمان آن دگرگون شد و مدرسه موسیقی دولتی نام گرفت.

[ویرایش] نخستین کسی که نت و آهنگ را مدون کرد

صفی الدین ارموی، متولد ارومیه (قرن هفتم هجری قمری) در دربار " المستعصم " و " هلاکو " بوده و کتابی دارد به نام ادوار، وی اولین بار نت و آهنگ را مدون کرد و از حالت سماعی به صورت کتاب در آورد. صفی الدین در اصلاح و تکمیل نوآوریها و ابداعات قدمها در موسیقی کوشیده و در فواصل گام نیز تحقیقاتی کرده است. او با بصیرتی که در علم و عمل موسیقی داشت نظر قدما را در پرده بندی عود تعدیل کرد و با تصرفات استادانه پرده‌های غیر لازم را حذف و محل پرده‌های مناسب را تثبیت نمود. صفی الدین اعتدالی در گام موسیقی ایران به وجود آورد و گام او در هر اکتاو شامل هفده فاصله بوده است. نوشته‌اند که او موسیقی را به ترتیب جدیدی تنظیم کرد و روش وی مورد قبول و ملاک عمل استادان پس از او گردید و این روش هنوز تا حد زیادی در کشورهای اسلامی متداول است. ابتکار بعضی الحان و مقامها یا شعبه‌ها و گوشه‌ها را به وی نسبت داده اند. چنانکه خود در شرح حال خویش تلویحاً به ساختن آهنگ طرب انگیز اشاره می‌کند و طرب انگیز یکی از شعبه‌ها و گوشه‌های دستگاه ماهور است که اکنون استادان، فن آن را می‌‌نوازند. بعضی از تاریخ نویسان، " ارموی " را بزرگ‌ترین موسیقیدان ایران و پس از " اسحاق موصلی " بزرگ‌ترین موسیقیدان دوره اسلامی می‌‌دانند. کتاب‌های او از مهم‌ترین مآخذ موسیقی ایران دوره اسلامی است. وی برای نخستین بار آهنگ موسیقی را با الفبای ابجدی و عدد نوشت، و بدین شیوه توانست نغمه‌هایی را که پیش از این از راه گوش و سینه به سینه نقل می‌‌شد ثبت کند.

[ویرایش] نخستین کسی که پیانو را کوک ایرانی کرد

اولین کسی که پیانو را کوک ایرانی کرد و الحان ملی را در آن نواخت " سرورالملک " بود که در هر گام دو پرده را تغییر کوک داد تا بتواند آهنگهای ملی را با آن اجرا کند که کوک پیانو برای این آهنگها به همین صورت است.

گفته شده در سفری که " حاجی میرزا حسین خان سپهسالار "، ناصرالدین شاه را به اروپا برد، در مراجعت چند دستگاه پیانوی بزرگ و کامل برای دستگاه سلطنتی آوردند که به قراین در آن زمان کسی در تهران به نواختن پیانو وقوف نداشت. مرحوم " محمد صادق خان سرورالملک " استاد و نوازندهً بی نظیر سنتور که در نظر ناصرالدین شاه قدر و منزلت مخصوص داشت به مناسبت نزدیک بودن وضع نواختن سنتور و پیانو کوشش کرد که برای خوش آمد شاه نواختن پیانو را فرا گیرد و با آنکه در سنین کهولت بود برای نیل به مقصود از قریحه و نبوغ خویش کمک گرفت و تا حد امکان توفیق حاصل کرد و چون تشخیص داده بود دو صدایی که علاوه بر دوازده صدای موجود در هر گام پیانو مورد لزوم موسیقی ایرانی است در صدای پیانو وجود ندارد همچنان که هنگام نواختن سنتور وقتی می‌‌خواهد از آهنگی به آهنگ دیگر بروند و حتی در حین نواختن همان یک آهنگ برای به دست آوردن آن دو صدا نیز خرک سنتور را پس و پیش می‌‌کنند، سرورالملک نیز با تغییر کوک دو صدای مورد احتیاج موسیقی ایرانی، کوکی را که حالا مشهور به کوک شور است ابتکار کرد.

[ویرایش] نخستین دانشمندی که در ایران در فن موسیقی علمی و عملی کتاب نوشت

نخستین دانشمندی که پس از اسلام در ایران در فن موسیقی علمی و عملی کتاب نوشت فیلسوف و ریاضیدان و موسیقیدان بزرگ ایران ابونصر فارابی است که در سده چهار هجری می‌‌زیست. فارابی که خود در علم و عمل این فن مهارت داشت نخستین کتاب جامع خود را در این رشته نوشت. پیش از او نیز به دانشمند و طبیب نامی ایران محمد بن زکریای رازی نوشتن رساله‌ای را در موسیقی نسبت داده‌اند به نام " فی الجمل الموسیقی ". پس از فارابی، حکیم و دانشمند نامی ایران ابو علی سینا در کتاب شفا بابی را با عنوان فن به موسیقی اختصاص داد و دانشمند کم نظیر ایران ابو ریحان بیرونی در کتاب" الاستخراج الاو تار فی الدائره" را در موسیقی نوشت. پس از ابن سینا از جمله شاگردان او " ابو منصور زیله " کتاب الکافی الموسیقی را به رشتهً تحریر کشید.

[ویرایش] نخستین مجموعه آلات و ادوات موزیک در ایران

در سال 1304 هجری قمری " کلنل اسمیت " انگلیسی، رئیس تلگرافخانه انگلیس در تهران، مجموعه‌ای از آلات و ادوات موزیک مفضض (آبکاری شده) شصت نفره ساخت انگلستان را که همه به نشان دولتی ایران مزین بوده است از طرف ملکهً انگلستان به ناصرالدین شاه هدیه کرده و مورد عنایت خاصه پادشاه قاجار واقع شده است. به نظر می‌‌رسد این مجموعه موزیک اولین و جامعترین مجموعه موزیکی بوده که تا آن تاریخ به ایران رسیده است.

[ویرایش] نخستین کسی که موسیقی ایران را متحول کرد

غلامحسین درویش از هنرمندان نامی و استاد اواخر دورهً قاجاریه است. وی در سال 1251 هجری شمسی در تهران متولد شد. پدرش چون به موسیقی علاقه داشت غلامحسین را به مدرسهً موزیک دارالفنون سپرد و وی به فراگرفتن خط موسیقی و نواختن شیپور و طبل کوچک مشغول شد. غلامحسین به دربار شاهی رفت و آمد داشت و ساز نوازندگان را می‌‌شنید. سپس پیش " آقا حسینقلی " به تکمیل فن خود پرداخت و بعد از سالها تمرین در نواختن تار و بویژه سه تار مهارت یافت و بهترین شاگرد استاد خود شد. با ظهور جنبش مشروطه در نخستین سر کنسرتهایی که در انجمن اخوت تشکیل شد وی سمت ریاست و رهبری ارکستر را داشت. درویش خان، نوعی آهنگ ضربی به نام پیش درآمد ساخت که تا سالها بعد از او، رواج بسیار داشت. " سعدی حسنی " در کتاب تاریخ موسیقی دربارهً پیدایش موسیقی نوین ایران می‌‌نویسد: " نخستین تحول واقعی موسیقی را غلامحسین درویش (1251 - 1305 هجری شمسی) آغاز کرد. درویش در نواختن تار دست داشت. تا آن زمان تار پنج سیم (دو سیم سفید، دوسیم زرد، و یک سیم بم) داشت و درویش از روی سه تار به فکر افتاد سیم دیگری به تار بیفزاید و از آن وقت تار دارای شش سیم شد. درویش در زمان تحصیل در مدرسهً موزیک نظام که تحت نظر " لومر " اداره می‌‌شد متوجه یکنواخت بودن موسیقی ایرانی شد، به این جهت آواز را که تا آن زمان بدون ضرب و طولانی بود، خلاصه کرد و به صورت ضربی در آورد و علاوه بر" درآمد" که پیش از آواز نواخته می‌‌شد قطعهً ضربی دیگری به نام پیش درآمد به آن افزود. این استاد کم نظیر موسیقی ایران در شب چهارشنبه دوم آذرماه 1305 هجری شمسی هنگامی که از منزل یکی از دوستان به خانه می‌‌رفت درشکه اش با اتومبیلی تصادف کرد و بر اثر ضربه‌ای که بر سر او وارد آمد چنان به سختی صدمه دید که در دم جان سپرد. محمد هاشم میرزا متخلص به «افسر» در مدح این استاد و «درویش عبدالله طالقانی» مبتکر خط شکسته فارسی که هر دو طالقانی هستند دو بیت زیر را سروده است:

درویش زمان ما و درویش نخست هریک به رهی رسم تجدد می‌‌جست

آن یک خط راست را شکسته بنوشت وین موسیقی شکسته را کرد درست

ایرج میرزا نیز در وصف او از زبان «زهره» در منظومهً «زهره و منوچهر» گفته است: تار نهم در کف درویش خان.

---

برگفته از تالارهای گفتگوی آزاد گفتمان