خواجه نظام‌الملک طوسی

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد.

ابوعلی حسن پسر علی پسر اسحاق طوسی(یا توسی) شناخته شده به خواجه نظام‌الملک طوسی (زاده 1018 کشته شده در 14 اکتبر1092 (میلادی))وزیر نیرومند دو تن از شاهان دوره سلجوقیان در ایران بود. وی نیرومندترین وزیر در دودمان سلجوقی بود و سلجوقیان نیز در زمان وی به اوج نیرومندی رسیدند. او بیست و نُه سال به سیاست درونی و بیرونی سلجوقی سو می‌داد.

فهرست مندرجات ۱ زندگی و کارنامه ۲ مرگ ۳ دیدگاه‌ و روش کشورداری خواجه نظام‌الملک ۴ اثرها ۵ لقب‌ها ۶ دارایی ۷ سه یار دبستانی ۸ منبع

[ویرایش] زندگی و کارنامه

ابوعلی حسن توسی از دهقانزادگان بیهق(سبزوار) بود. از آنجا که دانش‌اندوزیش در شهر توس(طوس) بود طوسی خوانده می‌شد. وی در زمان پادشاهی غزنویان چشم به جهان گشود. وی در آغاز از دیوانسالاران و پس از برکناری عمیدالملک کندری در سال 455 (قمری) ؛که با تحریک خود او انجام شد؛وزیر الب ارسلان و همچنین آموزگار ولیعهد خردسالش ملکشاه شد و 29 سال (اندکی پیش از مرگ) در این جایگاه بود،با مرگ الب ارسلان خواجه نظام‌الملک ملکشاه را که بیش از هفده یا هژده سال نداشت به شاهی رساند و خود کار گرداندن کشور ایران را که اکنون دچار گرفتاریها و نابه‌سامانیهای بسیاری بود به دست گرفت. به کوشش او که مرد کاردانی بود گرفتاریهای بسیاری از دستگاه سلجوقی دور شد و ملکشاه به نیرو و چیرگی بسیاری در کشور رسید.

خواجه نظام‌الملک کوشید تا به یاری دیگر دیوانداران ایرانی سازمان دیوانی سامانیان را بازسازی کند و در راستای پیشبرد و بهبود وضع اقتصادی کشور گامی بردارد گرچه چندان کارگر نیفتاد.

نظام‌الملک همچنین خود و فرزندان و خویشانش از زمینداران بزرگ آن زمان ایران بودند. دوران وزارت وی بر دارایی وی و نفوذ خاندانش در تار و پود سیاسی و اقتصادی کشور افزود. این رویکرد او را از طبقه کشاورزان که در آن زمان زیر فشار و ستم زمینداران دیگر بودند دورتر می‌ساخت.

از دیگر کارهای وی ساخت آموزشگاههایی به نام نظامیه بود که در آن دبیران و مدیران بسیاری آموزش دیدند و به اداره و گرداندن مرزهای پهناور سلجوقیان گمارده شدند.

بخشی از زندگی او به نبرد با حسن صباح و توطئه‌چینی این دو بر ضد هم گذشت. این دو نبرد سیاسی و نظامی گسترده‌ای با یکدیگر داشتند که اختلاف دینیشان در گسترش آن نقش داشت.

همچنین نگارش کتاب سیاستنامه را به دست خواجه نظام‌الملک می‌دانند.

[ویرایش] مرگ

در واپسین سالهای پادشاهی ملکشاه میان او و خواجه اختلافاتی پیشامد که سرانجام به کنار گذاشتن او از وزیری وسپس ترور مشکوک خواجه‌نظام‌الملک انجامید. وی در 10 رمضان485 (هجری) هنگامی که با اردوی شاهی از اصفهان به بغداد می‌رفت در نزدیکی صحنه در کرمانشاه به دست کسی که رخت صوفیان را پوشیده بود با ضرب کارد بر سینه و رگش زخمی شد و یک روز پس از آن درگذشت. کشتن او را در آن زمان به اسماعیلیان پیوند دادند. بیست روز پس از مرگ او ملکشاه نیز درگذشت و برپایه برخی حدسهای تاریخنویسان به دست هواخواهان خواجه بدو زهر خورانده شده بود.

برخی تاریخنویسان نیز برکناری و مرگ او را میوه توطئه ترکان خاتون زن ملکشاه می‌دانند چرا که نظام‌الملک با ولیعهدی پسر وی محمود مخالف بود.

ملکشاه پس ار برکناری او تاج‌الملک قمی را جایگزین وی ساخت. برخی این فرد را نیز انگیزاننده کشتن خواجه می‌دانند.

نام کشنده وی را بوطاهر ارانی نوشته‌اند که نامبرده بی‌درنگ پس از انجام عملیان به دست پاسداران خواجه کشته شد.

[ویرایش] دیدگاه‌ و روش کشورداری خواجه نظام‌الملک

خواجه نظام‌الملک در کتاب سیاستنامه از الگوی حکومت یکپارچه مانند حکومت دوره ساسانی و دولتهای پس از اسلام که از این دولت الگوبرداری کردند مانند بوییان،سامانیان و حتا غزنویان به عنوان الگوی یک نظام آرمانی دفاع می‌کرد. وی دشمن سرسخت جریان فئودالی زمان بود که به دید او به پراکندگی کشور می‌انجامید،اگر چه خود گوی پیشی را در گسترش زمینهایش از بزرگترین زمینداران زمان خود می‌ربود. وی دشمن سرسخت سران غُز بود که می‌خواستند برای خویش سرزمینی خودمختار و به دور از دید دولت مرکزی داشته باشند و تا توانست کوشید از نیرومندی خانواده شاهی و ترکان خویشاوند با آنها پیشگیری کند و در سر این راه نیز با فشار همینان از کار کنار گذاشته شد.

در درازای وزارت وی دو پادشاه نامبرده که مردانی عامی و بی‌سواد بودند امر کشورداری را بدو سپرده بودند و او نیز تا جایی در سرکوب سرکشان کامیاب بود.

خواجه نظام‌الملک پیرو کیش سنی و شافعی بود و در آیین خود نیز بسیار متعصب بود.

خاندان او دارای نفوذ و دارایی فراوانی بودند و دستشان برای انجام هر کاری باز بود،برای نمونه یکی از پسرانش به نام جمال‌الملک که فرمانروای بلخ بود در سال 475 دستور داد جعفرک؛دلقک ویژه ملکشاه،را از بارگاه شاهی بیرون آوردند و به گناه به ریشخند گرفتن نظام‌الملک زبانش را از پس سرش بیرون بیاورند!

خود نظام‌الملک هم در برخورد با مخالفانش بسیار بی‌رحم بود چنانکه داماد خود را که از پدر زن خود نزد شاه گله کرده بود به انگیزش خواجه و دستور شاه کور کردند و به زندان انداختند.

همچنین خاندان وی سربازانی را به نام غلامان نظامیه زیر فرمان داشتند. همه اینها همانگونه که گفته شد ملکشاه را از خواجه بیمناک نمود به ویژه اینکه خواجه نیز با وی به درشتی برخورد می‌کرد پس در اندیشه حذف او افتاد.

[ویرایش] اثرها

او را نویسنده کتاب سیاست‌نامه(یا سیرالملوک) می‌دانند. همچنین وی در پردازش تقویم جلالی با دانشمندانی همچون خیام همکاری داشت،این تقویم در سال 451 هجری تکمیل شد. همچنین دانشگاه نظامیه بغداد که امام محمد غزالی از آموزگاران آن بود به دستور او برپا شد. نظامیه‌های مشهور دیگر در اصفهان، نیشابور، بصره، موصل و هرات بودند.

[ویرایش] لقب‌ها

خواجه نظام‌الملک را در کتابهای تاریخی با هفت لقب یاد کرده‌اند:

1. وزیر کبیر ؛از آنجا که در دستگاه سلجوقیان به بزرگی او وزیری یافت نشده بود.
2. خواجهٔ بزرگ ؛برای آموزگاری ملکشاه در زمان ولیعهدی
3. تاج‌الحضرتین ؛برای وزیری دو پادشاه
4. قوام‌الدین ؛این لقبی مذهبی بود که فقیهان زمان بدو داده بودند.
5. نظام‌الملک ؛لقبی که عامه بیشتر وی را با این لقب می‌خواندن،پس از وی در دوره‌های پسین تاریخ بسیاری از وزیران معتمد شاهان در ایران و هند با این لقب خوانده می‌شدند.
6. اتابک ؛لقبی که ملکشاه پس از شاهی بدو داده بود.
7. رضی‌امیرالمومنین ؛لقبی که خلیفه المقتدی بامرالله در سال 475بدو داده بود.

همچنین بر روی مُهر نظام‌الملک این جمله نوشته شده بود: الحمد لله علی نعمه

[ویرایش] دارایی

الب ارسلان منطقه توس را به خواجه نظام‌الملک بخشیده بود. وی در آبادانی این بخش ایران کوشش بسیار نمود تا آنجا که به آبادی بسیار رسید و حتی باغهای این سرزمین گردشگاه ملکشاه و ترکان خاتون شد. زمینهای خواجه را در توس با زیباترین باغهای تاریخ جهان برابر می‌دانستند.

او دوازده پسر داشت که پسرانش هر کدام بر گوشه‌ای از ایران فرمان می‌راندند و دارایی هنگفتی را گرد اورده بودند.

[ویرایش] سه یار دبستانی

داستانی که بسیار درباره خواجه نظام‌الملک و دو چهره نامدار دیگر همدوره وی یعنی خیام و حسن صباح گفته می‌شود ریشه در کتاب جامع‌التواریخ دارد.برپایه این داستان این سه در نیشابور در یک مکتب(دبستان) درس می‌خواندند و آموزگارشان هم امام موفق نامی بوده است. این سه کودک با هم پیمان می‌بندند که هر کس به نان و نوایی رسید هوای دیگران را نیز داشته باشد. تا اینکه نظام‌الملک به وزیری رسید،به عمر خیام جیره‌ای دائمی از خزانه نیشابور تعیین کرد و حسن صباح را نیز با خود در امر اداره کشور شریک گردانید!البته این داستان با توجه به تفاوت سنی این سه بیشتر به افسانه می‌ماند.

[ویرایش] منبع

• مرتضی راوندی؛تاریخ اجتماعی ایران،پوشینه دوم
• ویکی‌پدیای انگلیسی
• پناهی سمنانی؛حسن صبّاح،چهره شگفت‌انگیز تاریخ